Saimir Kumbaro (77) over The Death of a Horse: ‘Ik werd verschillende keren gewaarschuwd’

In een sleutelscène uit The Death of a Horse staat de Albanese militair en paardentrainer Agron voor de rechter. Agron heeft zich verzet tegen de staat, die het regiment waar hij werkt heeft geboden alle paarden te liquideren, omdat ze betrokken zouden kunnen zijn bij een staatsgreep tegen Enver Hoxha, de dictator die verantwoordelijk was voor het isolement waarin het land decennialang verkeerde in de tweede helft van de twintigste eeuw. Vanwege Agrons ongehoorzaamheid wordt zijn familie, inclusief zijn bejaarde ouders, verbannen. Zijn schoonvader adviseert Agrons zwangere vrouw te scheiden en een abortus te laten plegen. Oude vrienden verlaten hem, kiezen de kant van de partij.

Maar tijdens het proces komt commandant Vangjel Llazani, een communistisch partijlid en commandant van een militair regiment, tot een moment van reflectie. ‘Ik had daar ook kunnen zitten’, zegt hij, wijzend in de richting van de beklaagde. ‘Deze man was ervan overtuigd dat het recht altijd zegeviert, maar dat ís niet zo. Ik hield me stil en ben daarom vrij, en wordt beschouwd als een eervol man. Iedereen hield zijn mond, omdat we weten dat we gevaar lopen. Diep in mijn binnenste huist een andere man, een man die met zachte stem praat maar de waarheid spreekt. Ik vraag me af wat eervol is.’ Zijn pleidooi biedt geen soelaas: Agron krijgt vijftien jaar gevangenisstraf.

The Death of a Horse uit 1992 is de eerste Albanese dramatische fictiefilm die werd gemaakt na het einde van het communistische tijdperk, dat van 1946 tot 1991 duurde. Het drama speelt zich af in 1974, het jaar waarin het Albanese regime het leger beschuldigde van verraad. De minister van Defensie werd samen met de hooggeplaatste generaal Petrit Dume geëxecuteerd. Het verhaal van de hoofdpersoon in The Death of a Horse, paardentrainer Agron, loopt parallel met dat van Dume.

De film werd met minimale middelen op 35mm Kodakfilm gedraaid, zonder kopie als back-up, en is recent gerestaureerd omdat het materiaal ernstig beschadigd en in gevaar was. Iris Elezi, directeur van het Albanese National Film Archive, zei over de film: ‘De low-budget omstandigheden tijdens het maken van The Death of a Horse weerspiegelden veel van de enorme sociale en economische uitdagingen waarmee Albanië in de jaren negentig werd geconfronteerd. Maar aangezien de Balkan-natie nog maar net uit het traumatische Hoxha-tijdperk was gekomen, heeft The Death of a Horse een felle vitaliteit.’

Regisseur van de film is Saimir Kumbaro, nu 77 jaar. We spreken hem via Zoom, hij zit in een klein kantoortje van het Albanian Center of Audio Visual & Cinematography in Tirana. Naast hem zit Iris Elezi, die fungeert als tolk - Kumbaro spreekt geen Engels. Hij nuanceert bij aanvang van het gesprek meteen de zogenaamde maatschappelijke vrijheid ten tijde van het draaien van The Death of a Horse. De dictatuur mocht dan officieel gevallen zijn, ‘de communisten hadden nog steeds de macht, want dezelfde machthebbers bleven zitten, al pretendeerden ze nu liberaal te zijn,’ stelt Kumbaro. Uit woede heeft hij destijds deze film gemaakt.

'46 procent van de film is gebaseerd op ware gebeurtenissen, de rest is gedramatiseerd', aldus Kumbaro. 'De communisten waren destijds niet bezig met het medium film, van die vrijheid heb ik gebruik gemaakt. Ik heb gedraaid wat ik wilde draaien. Onder bizarre condities: mijn acteurs werkten gratis, de rest van de crew voor een minimumloon. Tijdens het draaien werd ik verschillende keren gewaarschuwd door staatsambtenaren, die zeiden: stop met draaien, stop je materiaal in het archief. Maar ik ben doorgegaan.’

‘Toen de film klaar was, moest ik officieel wachten op de verkiezingen en de nieuw te kiezen cultuurminister – die moest toestemming geven voor distributie van de film. Maar dat heb ik niet gedaan. Ik heb gebruik gemaakt van de wisseling van de macht en ben de film gaan distribueren. Uiteindelijk vertrouwden zelfs oude communisten en de mensen die destijds geloofden in de dictatuur mij toe dat ze de film mooi vinden. En de film heeft de tand des tijds goed doorstaan. Hij liet zien wat er na 1992 zou gebeuren.’

Wanneer Argon na vijftien jaar vrijkomt, wacht er buiten de gevangenismuur niemand meer op hem. Hij is vrij maar met lege handen. Familie weg, vrouw weg, kind weg. In de stad komt hij een collega van het militaire regiment tegen, de man die hem heeft verraden aan de inlichtingendiensten. Aan zijn voorkomen te zien is hij nu staatsambtenaar. Hij treedt Argon amicaal tegemoet en biedt aan samen koffie te drinken – een judasstreek.

‘Mensen hebben hun rode jasjes verwisseld voor blauwe jasjes, maar vanbinnen is er niet veel veranderd’, vertelt Kumbaro. ‘Albanië is deels democratisch en vrij, maar ook deels communistisch. De dictatuur is bij veel mensen geïnternaliseerd. De mentaliteit is onveranderd. De Albanese ziel is complex en tegenstrijdig. We hebben nog minstens zestig jaar nodig voordat onze geesten vrij zijn. Ik ben en blijf een rebel. Maar ook voor mij was het moeilijk om tegen de tijdgeest in te gaan en om in mijn denken onafhankelijk te blijven.’

Kumbaro leerde het vak van collega-makers die in de Sovjet-Unie en in Hongarije hadden gestudeerd. Hij was een van de filmmakers die tijdens de communistische periode van het land in het door de Sovjet-Unie gebouwde Kinostudio-complex films maakte. De makers van de Kinostudio’s leverden 232 speelfilms, duizenden documentaires en journaals en honderden animatiefilms af.

‘Wanneer je 45 jaar in een communistisch regime leeft waar alles gecontroleerd wordt en er een strenge censuur is, ga je de censuur internaliseren’, vertelt Kumbaro. ‘Dat zie je vooral bij de oudere generaties. Daarnaast heeft de jonge generatie te maken met beeldvorming die het westen graag bevestigd ziet: Albanië is corruptie, drugs en maffia. Toen ik in de jaren negentig op een filmfestival in Italië was, zei ik tegen ze dat ze geen drugs moesten gebruiken.’ Lachend: ‘Kun je voorstellen welke grappen er achter mijn rug om werden gemaakt?’

Kumbaro praat anekdotisch en omfloerst, met humor. Wanneer we het hebben over de tegenstrijdige Albanese ziel na het omvallen van de dictatuur verhaalt Kumbaro hoe zijn film Lenin and Us uit 2008 in een bejaardentehuis werd vertoond. De bewoners, overrompeld door de kwaliteit van de acteur die Lenin vertolkte (en misschien enigszins verward), riepen extatisch uit: ‘Lenin leeft!’ Of dat waargebeurd is of een sterk verhaal blijft onduidelijk, maar het punt dat Kumbaro ermee wil maken is helder. Is deze ongrijpbare manier van communiceren misschien de methode waarmee Kumbaro de dictatuur destijds op het verkeerde been wist te zetten? Kumbaro lacht en antwoord bevestigend. ‘Ik was nooit partijlid en heb altijd geweigerd ergens lid van te worden. Met humor, verhalen en anekdotes wist ik de partijleden en officials op afstand te houden. Je moest altijd elegant en geraffineerd opereren.’

‘Het was een vreselijk regime en alles wat ik er over wilde zeggen, heb ik ook in mijn films gezegd. Na het omvallen van het regime bleven dezelfde mensen de macht houden en veranderde militaire macht in economische macht – en dat is tot op de dag vandaag zo. Wat The Death of a Horse laat zien, is dat het moeilijk is om dingen te veranderen. Je moet heel krachtig zijn om oude systemen te lijf te gaan. Films moeten daarom naar mijn mening iets te zeggen hebben. Alleen mooie beelden vertonen is niet genoeg.’
 

The Death of a Horse is te streamen via Eye Film Player