Als er iemand symbool staat voor het geloof in het beschaafde Europa van de twintigste eeuw en voor de afkeer van zijn verval dan is dat wel Stefan Zweig. Naarmate de eeuw vorderde voelde hij zich steeds meer verloren. Zijn beroemdste boek De wereld van gisteren (postuum verschenen in 1944) getuigt hiervan, als een aanvankelijk wit sprookje dat gitzwart eindigt. ‘Solide’ was het sleutelwoord in zijn jeugd. Het kon niet op met de goede bedoelingen en ‘de goedmoedige en misschien ook wel lakse verzoeningsgezindheid’. ‘Aan barbaarse vormen van regressie, zoals oorlogen tussen de Europese volkeren, geloofde men even weinig als aan heksen en spoken,’ schrijft Zweig.
De schrijver vertrouwt, net als zijn tijdgenoten, op de redelijkheid, totdat hij van de ene op de andere dag op straat het ‘Hasslied gegen England’ hoort zingen. Enkele weken daarna bezoekt hij Frankrijk, en ziet daar tijdens een bezoekje aan een bioscoop hoe de zaal begint te joelen en van alles naar het scherm begint te gooien als daarop in een voorfilm het hoofd van de Duitse keizer Wilhelm II verschijnt. Even later breekt de Eerste Wereldoorlog uit, en probeert Zweig zonder resultaat met een handjevol pacifistische auteurs de nationalistische hysterie te dempen.
Een vergelijkbaar procedé herhaalt zich in de jaren dertig wanneer de Hitlerjugend met vlaggen, stokken en hakenkruisen om de arm paradeert in Berchtesgaden. Het dorpje nabij het Hitlerheiligdom lag op een steenworp afstand lag van zijn villa in Salzburg – bij helder weer had Zweig met wat geluk uitzicht op het Adelaarsnest, schrijft hij met gevoel voor de ironie van de geschiedenis (humanist van zijn tijd kijkt uit op dictator van zijn tijd).
De eeuw van het optimisme en verwachting leek definitief veranderd in de eeuw van ontzetting. Zweig reflecteert er genadeloos en eerlijk op en met als het even kan een sprankje hoop omdat hij ‘dertig of veertig jaar van innerlijk geloof in de wereld’ niet zomaar in een paar maanden kon opgeven.
En precies daarom was het dat schrijver Raoul de Jong het boek in de huidige crisistijd als het ware werktuigelijk uit zijn kast pakte. Want Zweig laat als geen ander zien wat er kan gebeuren als mensen massaal de verkeerde dingen gaan geloven. Zweig koos als uitweg voor zelfdoding in 1942 in Brazilië. Een tijdgenoot-auteur die net als hij vluchtte naar de nieuwe wereld, Christopher Isherwood, koos voor meditatie en een leven als ‘stadsmonnik’. Zijn boek Down There on a Visit laat zien dat er een andere oplossing mogelijk is, aldus De Jong. In donkere tijden, zegt hij, hebben we nu eenmaal wat licht nodig.