Boeven zijn niet meer wat ze geweest zijn. Vroeger, pakweg vijftien jaar geleden, hadden zelfs criminelen grenzen die ze niet overgingen, zoals het laten vermoorden van onschuldige burgers. Tegenwoordig is een nieuwe generatie criminelen verhard en ‘volstrekt sociopathisch’ geworden, in de woorden van voormalig minister van Justitie en Veiligheid Ferd Grapperhaus. Geweld sijpelt door naar de bovenwereld. Familieleden, advocaten, rechters en misdaadverslaggevers zijn niet meer veilig. Bommen en kogels belanden in woonwijken. Wat betekent dat voor onze rechtsstaat?
In het driedelige interviewprogramma De wankelende rechtsstaat verschalkt journalist Coen Verbraak zich in de vesting nabij het Muiderslot om deze vraag te stellen aan rechters, officieren van justitie, advocaten, misdaadverslaggevers, burgemeesters en politici. Maar eerst even: wat is de rechtsstaat? De definitie van misdaadverslaggever Paul Vugts: ‘De regels waar iedereen zich aan moet houden om met z’n allen een beetje op het spoor te blijven, in a nutshell.’ Michiel Zwinkels, hoofdofficier van Justitie: ‘Het fundament van onze samenleving.’ Strafrechter Jacco Janssen: ‘Wij zijn de rechtsstaat, met z’n allen.’
Waar Arnon Grunberg met Het filosofisch kwintet vorig jaar vijf afleveringen van een uur nodig had om te bepalen waar we het nu eigenlijk over hebben als we het over de rechtsstaat hebben, wikkelt Coen Verbraak de definitiekwestie binnen een minuut af met bovenstaande citaten. Onder de streep betekent dit dat De wankelende rechtsstaat zich exclusief richt op de ondermijnende kracht van de georganiseerde misdaad en niet op andere denkbare wankelfactoren zoals polarisatie, belastingontduiking, populisme of gebrekkig klimaatbeleid, om maar wat te noemen.
Enfin, de diagnose dan: hoe staat het ermee? ‘De rechtsstaat is een mooi huis, waarin het op dit moment nogal tocht,’ zegt strafrechtadvocaat Natacha Harlequin. ‘Een tafel met één te korte poot,’ zegt Jeroen Soeteman, algemeen deken van de Orde van Advocaten. ‘Aan de rand kunnen er al dingen vanaf vallen.’ Geen enkele geïnterviewde noemt de situatie geruststellend. De moorden op de broer, de advocaat (Derk Wiersum) en de vertrouwenspersoon (Peter R. de Vries) van kroongetuige Nabil B. deden het rechtssysteem op zijn grondvesten schudden. Advocaten en journalisten worden regelmatig bedreigd. Misdaadverslaggever John van den Heuvel wordt al zeven jaar zwaar beveiligd. De rijkdom, macht en de aantrekkingskracht van bendes als die van Ridouan Taghi is groot.
Hoe maken we hun lange arm wat korter? Het is interessant om ingewijden te horen spreken over de mogelijke antwoorden op deze vraag. Het gebruik van kroongetuigen is niet onomstreden. Bram Moszkowicz doet lacherig over weerbaarheidstrainingen. En wat te denken van de politieke roep om harder straffen? Of het VVD-voorstel om in hoogrisicogevallen zoals Taghi de gesprekken tussen advocaat en cliënt af te luisteren? Een narcostaat zijn we nog niet, vindt elke geïnterviewde, maar we moeten het wankelen stoppen nu het nog kan.