‘Een tragische mislukking en een slecht begin van de Nederlandse film.’ Zo oordeelde een recensent in 1934 over Willem van Oranje, de eerste Nederlandse geluidsfilm die officieel werd vertoond in de bioscoop. ‘Willem van Oranje opnieuw vermoord,’ schreef een andere criticus.
Was het deze flop die regisseur Jan Teunissen (1898-1975) in de armen van de nazi’s dreef? Dat is allicht te kort door de bocht, maar het staat wel vast dat Teunissen, een autodidact die zelf een vermogen in Willem van Oranje had gestopt, zich zwaar miskend voelde in de Nederlandse filmwereld. Na die ene, grandioze flop kreeg hij geen eigen projecten meer van de grond en moest hij genoegen nemen met montageklussen. Intussen zag hij verslagen aan hoe er in die jaren wél geregeld buitenlandse regisseurs – Joden op de vlucht voor het naziregime – werden ingehuurd om Nederlandse films te maken. Toen de Duitsers hier in 1940 binnenvielen, rook Teunissen een kans. Hij bood zijn filmdiensten aan bij de bezetter en wist in een mum van tijd op te klimmen tot hoofd van de filmafdelingen van de NSB en de Nederlandse SS. Dat hij in die functie ook nog gelegenheid kreeg om wat oude vijanden te laten arresteren – waaronder critici die Willem van Oranje hadden afgebrand – was een fijne bonus.
Jan Teunissen, ‘de Nederlandse Leni Riefenstahl’, staat centraal in de documentaire De propagandist. De film werd vorig najaar op het IDFA bekroond als beste Nederlandse productie, en draait vanaf deze week in de bioscoop. Regisseur Luuk Bouwman (die de IDFA-prijs een jaar eerder ook al won met de mooie docu Gerlach), kwam Teunissen op het spoor toen hij werkte aan zijn documentaire Allen tegen allen (2019), over fascisme in vooroorlogs Nederland. In archieven bleek een schat aan materiaal over de foute filmmaker te bestaan, dat nog niet eerder was gepubliceerd. Aan de hand van audio-interviews, dagboekfragmenten, familiefilms en propagandamateriaal schetst de film een even fascinerend als ontluisterend portret – van Teunissen, de tijdgeest én het fenomeen filmpropaganda. Luuk Bouwman gaat er vanavond in Kunststof over in gesprek.