Over Richard Wagner en zijn muziektheatrale nalatenschap lopen, vooral sinds de laatste wereldoorlog, de meningen sterk uiteen. Velen associëren de heftige, opzwepende muziek uit zijn opera’s – zelf noemde hij ze muziekdrama’s – vooral met duistere Germaanse mythologie vol wraak, noodlot en ondergang, en met oorlogszucht van nazi-Duitsland onder aanvoering van Wagnerbewonderaar Hitler. Ja, de componist was een uitgesproken antisemiet, en het is niet vreemd dat hij in Israël lang taboe bleef en er pas in 2001 werd uitgevoerd.
Anderen zullen aanvoeren Wagners muziek, los van diens opvattingen, eenvoudig als mooi te beleven, ongeacht wat met hem na zijn dood in 1883 is uitgespookt. Maar de associatie van Wagners muziek met bombast en geweld is gebleven. In Manhattan Murder Mystery zegt Woody Allen dat hij niet meer naar Wagner kan luisteren: ‘Ik krijg de neiging om Polen binnen te vallen’ (zoals Hitler in 1939 deed). En in Apocalypse Now wordt de aanval van Amerikaanse legerhelikopters op een Vietnamees dorp ondersteund door de krijgszuchtige klanken van de ‘Walkürenritt’ (tatedatáta-tatedatáta). Het ontstaan van filmmuziek is overigens mede aan Wagner te danken.
Dat het controversiële muzikaal genie een turbulent leven leidde en op veel plekken in Europa heeft gewoond en gewerkt maakt hem ook geschikt voor een programmaserie in woord, beeld én muziek: Tijl Beckand reist door leven & werken in het zesdelige Tijl in het voetspoor van Richard Wagner, waaraan het Radio Filharmonisch Orkest onder leiding van Wagnerfan Karina Canellakis in iedere aflevering een bijdrage levert. Musici demonstreren de instrumenten die Wagner voor zijn opera’s bedacht heeft, en naast diverse muzikanten verstaat Beckand zich ook met de opera-grootheden sopraan Eva Maria Westbroek en tenor Frank van Aken.
Zijn tour d’Europe begint Beckand in Parijs, daarna gaat het onder meer naar Zürich, Venetië, Wenen en Bayreuth. Bijna zijn hele leven ondervond Wagner politieke en financiële moeilijkheden. Hij moest uitwijken naar Zwitserland vanwege zijn contacten met revolutionairen en anarchisten. Zijn antisemitisme valt deels te verklaren uit de hoge schulden die uitstonden bij Joodse bankiers, en uit jaloezie jegens collega’s als Meyerbeer en Mendelssohn. Als getrouwd man hield Wagner het intussen met andere vrouwen, en met Cosima, de dochter van Franz Liszt, zou hij uiteindelijk trouwen. Aan het eind van zijn leven kreeg hij dankzij de vrijgevige ‘sprookjeskoning’ Ludwig II van Beieren zijn Festspielhaus in Bayreuth. In dit operatheater worden sindsdien zijn opera’s uitgevoerd, een prestigieus en tijdrovend society-gebeuren. De ‘Ring’-cyclus bijvoorbeeld werd door Wagner ingericht als ‘ein Bühnenspiel für drei Tage und einen Vorabend’. Wij thuiskijkers, mits voorzien van voldoende zitvlees, hebben het gemakkelijker, want vanaf nu zijn elke week twee Wagneropera’s – dus twaalf stuks in totaal – in hun geheel te zien en beluisteren op npo 2 extra.