In 1940 voltooide Sergej Rachmaninov zijn laatste compositie Symphonic Dances. Hij woonde toen in de Verenigde Staten, vandaar de Engelse titel. Helemaal tevreden was Rachmaninov er niet over. Hij had het stuk liever ‘Dances’ willen noemen, maar vreesde dat men zou denken dat hij dansmuziek voor een jazzorkest zou hebben geschreven.
Misschien geldt het niet voor het Engels, maar de vertaling 'Symfonische dansen' klinkt niet helemaal lekker. De twee woorden vloeken als een roze trui op een oranje broek. Na symfonisch volgt doorgaans iets dat met klank te maken heeft. Muziek, orkest, instrumenten, concerten. Maar niet dirigent, zaal, partituur of dans. Over ‘symfonisch repertoire’ kun je kibbelen, het is geen ijzeren wet.
In toelichtingen van de Symphonic Dances lees je vaak dat Rachmaninov de melodie van Dies irae citeert. Op Wikipedia staat losjes dat ze ‘frequent aanwezig’ is. Andere toelichters schrijven dat Rachmaninov Dies irae in de eerste en de laatste van de drie dansen citeert. Inderdaad zijn ze met de ogen in de partituur terug te vinden. Maar de vraag is of een luisteraar ze ook kan horen.
Dies irae (dag des toorns) is het begin van een Latijnse tekst die vanaf de veertiende eeuw schoorvoetend door componisten in hun requiemmissen opgenomen werd. Tweehonderd jaar later werd ze een vast onderdeel van de requiemmis. Er zijn verschillende wijsjes op Dies irae gecomponeerd, waarvan er één bijzonder tot de verbeelding van romantische componisten sprak. Dit wijsje springt met kleine stapjes van do-si-do-la (of c-b-c-a). Zing het maar eens langzaam uit volle borst in de badkamer en u begrijpt waarom Liszt er naar verluidt urenlang op placht te improviseren. Maar Rachmaninov is de ongekroonde Dies irae-kampioen. Een onderzoeker vond 71 voorbeelden in zeventien composities, waarvan zes in de Symphonic Dances.
Het eerste bekende voorbeeld klinkt na ongeveer twintig seconden in vier martelende orkestakkoorden. Het wijsje klopt niet helemaal, want de derde toon is een stukje hoger dan do, zeg voor het gemak een verlaagde mi. Rachmaninovs motief heeft het karakter van een dreigend Dies irae en een vergelijkbare melodische curve, maar als u het er niet in hoort, bent u niet de enige. Na ruim zeven minuten spelen de violisten wel de juiste tonen, maar in een hoog tempo en met de nadruk op si in plaats van do. Ook dat helpt de Dies irae-Erlebnis niet.
In het derde deel windt Rachmaninov er geen doekjes om. Tegen het einde – als de muziek van snel via langzaam weer snel is geworden – blaast een trompettist do-si-do-la. Luid en duidelijk, twee keer vlak achter elkaar. Dat moet te herkennen zijn. Behalve als de aandacht door andere mooie dingen in het orkest wordt afgeleid.