Als de naderende haaienvin in Jaws, zo onheilspellend valt de belastingbrief op de mat van het gezin dat centraal staat in de driedelige dramaserie De toeslagenaffaire (BNNVara). Kysia en Rayan wonen met hun twee jonge kinderen in een oer-Hollands rijtjeshuis, hebben beiden een prima baan en staan goed bekend in de buurt. Maar met hun niet-westerse namen zijn ze komen bovendrijven in een dubieus onderzoek van de Belastingdienst. Of ze even zestigduizend euro aan kinderopvangtoeslag willen terugbetalen.
Slim bedacht van de seriemakers, om de talloze slachtoffers van het recente toeslagenschandaal te vertegenwoordigen in dit ene modelgezin. In een korte proloog wordt al verklapt dat de zaak gigantisch uit de hand zal lopen: we zien vader Rayan een jeugdzorginstelling binnenstormen en schreeuwen dat hij zijn kinderen wil zien.
Naast het gezin voert de serie nog een aantal semifictieve personages op, die vaak zijn samengesteld uit meerdere bestaande personen. Zo is er een medewerker van de Belastingdienst die Kysia en Rayan persoonlijk kent van de buurtbarbecue, gewetenswroeging krijgt en zich daardoor ontwikkelt tot klokkenluider. Soms doen zulke dramatische vondsten een tikje gekunsteld aan; toch wekt de serie van meet af aan een geloofwaardige en integere indruk. Het werkt bijvoorbeeld goed dat er veel gebruik wordt gemaakt van echte nieuwsbeelden, en dat er ook meerdere personages zijn die wel op echte figuren zijn geënt – zoals een advocaat en een stel journalisten van Trouw en de NOS.
‘Met de controleerbare feiten, de chronologie bijvoorbeeld, wilden we heel secuur omgaan, dat spraken we meteen af,’ zo vertelde regisseur Joram Lürsen (Bankier van het verzet, Dag & nacht) eerder aan de VPRO Gids. De scenaristen hadden volgens Lürsen zelfs zo grondig onderzoek gedaan dat het verhaal soms eerder te droog en feitelijk dreigde te worden dan te vrij. Samen hebben de makers hoe dan ook een goede balans gevonden tussen meeslepend drama en geschiedenisles. Qua toon doet De toeslagenaffaire wel wat denken aan de speelfilm De veroordeling (2020), over de Deventer moordzaak, waarin de feiten ook niet onnodig worden opgesmukt, en een complexe affaire knap wordt teruggebracht tot een behapbaar verhaal. Mooi dat de serie geen woedende aanklacht is geworden waarin alle nuances verdwijnen. Dit is meer een tragedie, een waarschuwing: de democratische samenleving is broos, ga er kritisch en zorgvuldig mee om.