Ruim 160.000 hectare nieuw land, en dat zónder oorlog te voeren. Dit jaar is het honderd jaar geleden dat het eerste deel van het Zuiderzeeproject werd afgerond. De aanleg van de Amsteldiepdijk tussen Noord-Holland en het toenmalige eiland Wieringen markeerde de aftrap van een van de grootste droogleggingswerken die ooit zijn uitgevoerd. In vijftig jaar tijd kreeg Nederland er vier grote polders en een 32 kilometer lange dijk bij.
In Het nieuwe land, een nieuwe serie van Omroep Max, gaat presentator Huub Stapel op zoek naar de verhalen achter de polders waarvoor ingenieur Cornelis Lely de plannen had gemaakt. In voorloper Eens ging de zee hier tekeer (2022) stond het verdwijnen van de Zuiderzee centraal, in Het nieuwe land de eerste bewoners van de polders en hun nazaten.
Een van die nazaten is historicus en journalist Eva Vriend. Vriend groeide op als boerendochter in de Noordoostpolder, en zowel Eens ging de zee als Het nieuwe land zijn op haar gelijknamige boeken geïnspireerd. ‘Het is een spiegelverhaal,’ zegt Vriend aan de telefoon. ‘Eens ging de zee gaat over de voormalige visserijgemeenschappen, uit wat wij thuis ‘het oude land’ noemden; over de mensen ‘van achter de dijk’. Het nieuwe land, dat is waar mijn grootouders in de jaren vijftig kwamen wonen. In het kleine polderdorpje Luttelgeest.’
Maar in de polder wonen ging niet zomaar, stelt Vriend. Zoals het nieuwe land met een liniaal werd uitgetekend, zo werden ook de nieuwe bewoners langs een meetlat gelegd. ‘Er waren selectieambtenaren die hen toetsten op hun geschiktheid,’ zegt Vriend. ‘Eerst alleen op basis van hun agrarische expertise, maar later ook op hun pionierskwaliteiten. Zijn dit mensen die een nieuwe samenleving kunnen opbouwen? Zijn ze financieel draagkrachtig, godsdienstig, maatschappelijk betrokken? Het was het summum van de maakbare samenleving.’
Dat die maakbaarheid zijn grenzen kent, bleek in mei 1940. Hoewel de ontginningswerkzaamheden ook tijdens de Tweede Wereldoorlog gewoon doorgingen – de bezetter vond al die nieuwe landbouwgrond wel interessant – waren bouwmaterialen schaars. ‘Tot Rotterdam werd gebombardeerd,’ zegt Vriend. ‘Om een stuk dijk van de Noordoostpolder te voltooien, was materiaal nodig. Er is toen puin uit Rotterdam gebruikt, van de huizen die daar waren gebombardeerd. Er gaan verhalen dat de dijkwerkers menselijke resten hebben gevonden, al is dat nooit aangetoond. Nog altijd heet dit stukje dijk de Rotterdamse Hoek. Het water is er altijd onrustig, alsof het er spookt.’
In de vier afleveringen die Het nieuwe land telt trekt Stapel – vaak samen met Vriend – van de Wieringermeer naar de Noordoostpolder en van Oostelijk naar Zuidelijk Flevoland. Hoewel vanavond in het teken staat van die eerste twee, voor de oplettende lezer vast een voorzet op de vraag: hoe zit het eigenlijk met de vijfde polder die Lely in gedachten had?
‘De Markerwaard [in het zuidwestelijke deel van het IJsselmeer] is er nooit gekomen,’ zegt Vriend. ‘Toch laait de discussie om de zoveel tijd weer op, zeker nu met het woningtekort, en vanuit de landbouwsector zijn er genoeg mensen die pleiten voor nieuw land. In de jaren tachtig heeft de overheid Lely’s plan voor een vijfde polder definitief in een diepe de la gestopt. Maar uit de hoofden van mensen is het zeker niet.’