Johannes Brahms was een geboren verzamelaar, zo’n man die in bedompte winkels en onooglijke stalletjes speurt naar bijzondere uitgaven – een pianosonate van Beethoven met correcties van de componist, stoffige handboeken over de kunst van het componeren. Die vondsten waren niet alleen voor de heb, Brahms bestudeerde ze ook, want hij had grote belangstelling voor het verleden.
Dat was in zijn tijd tamelijk ongewoon. Veel van zijn collega’s keken liever vooruit. Zij wilden muziek van de toekomst schrijven met nieuwe klanken, technieken en expressiemiddelen. Het leidde in Brahms’ tijd tot steeds grootsere, uitbundigere, heftigere, of anders gezegd: romantischere muziek. Romantische componisten vonden het geen bezwaar als hier of daar een door hun voorouders gekoesterde compositieregel moest wijken voor hun emoties. Net als een romantisch aangelegde dichter die het belangrijker vindt dat zijn diepste gevoelens op papier komen dan dat elke regel keurig een voorgeschreven lengte heeft.
Over de gevoelens van Brahms is nauwelijks iets met zekerheid te zeggen. Toen hij een gevierd pianist, een beroemd componist en een rijk man was, zei hij: ‘Het feit dat mensen de allerbeste dingen – zoals concerten van Mozart – niet begrijpen en respecteren, maakt het mogelijk voor mensen als ik om beroemd te zijn.’ Niemand weet of dit oprechte of valse bescheidenheid was. Daarvoor moet je de mens Brahms kennen en die blijft voor buitenstaanders in raadselen gehuld. We weten dat hij van sterke koffie hield, goedkope sigaren rookte, met tinnen soldaatjes speelde, graag lange wandelingen maakte door de stad en snoep uitdeelde aan kinderen. Hij was zuinig voor zichzelf, gul voor anderen en geliefd bij tippelaarsters. En we weten ook dat hij op zijn zachtst gezegd nogal lomp in de omgang kon zijn. Maar over zijn diepste gevoelens tasten we in het duister.
Brahms bleef vrijgezel ondanks enkele heftige liefdesaffaires. Ook over die liefdes is veel ongewis. Het zou bijvoorbeeld kunnen dat hij een affaire had, of had willen hebben met Clara Schumann, de vrouw van zijn vriend en oudere collega Robert. Of misschien was het wel andersom, dat Clara wel wilde en Johannes ervoor terugschrok. Niemand weet er het fijne van.
Vanavond is het Eerste strijkkwartet van Brahms te horen op NPO Klassiek. Brahms knutselde er acht jaar aan voordat hij tevreden was, droeg het op aan een chirurg en sprak van een tangbevalling. Zulke grapjes maakte hij graag. Hij had toen al twintig mislukte strijkkwartetten gecomponeerd en met hun manuscripten de kachel aangemaakt. Kennelijk had Brahms liever niet dat ze na zijn dood verzameld zouden worden of bestudeerd, om te zien hoe hij de mist was ingegaan. Zoveel gevoel voor eigenwaarde had hij in alle bescheidenheid wel.