Onlangs bleek uit een Europees onderzoek dat een op de vijf Nederlanders in complottheorieën gelooft. Die complotten variëren tussen onschuldige ideeën (zoals dat Elvis nog leeft) tot gevaarlijkere gedachten zoals dat corona verspreid wordt door 5G-zendmasten. Of dat de wereld wordt gerund door een geheime kaste van bloed drinkende reptielwezens die de touwtjes in handen hebben bij banken, in politiek en media. Het kan tot allerlei maatschappelijke problemen leiden, waaronder polarisatie. Samen met regisseur Inge Tol beet researcher Rijco van Egdom zich voor wetenschapsprogramma Focus vast in de wereld van het complotdenken.
‘Voorbij de wappies kijken’
Is Rijco van Egdom, de researcher van het nieuwe wetenschapsprogramma Focus, eigenlijk een bloeddorstige reptiel? VPRO Gids debunkt de fabel.
Gekkies kijken?
Rijco van Egdom: ‘Dat veel programma’s over complotdenken dat doen, vind ik jammer. Ik ben zelf bioloog, en ik vroeg mij al langere tijd af: waarom gaan mensen erin geloven en wat is de evolutie erachter? Bovendien bestaan complotten natuurlijk écht. Denk maar aan het Watergate-schandaal. Met Focus proberen we voorbij de ‘wappies’ te kijken. Daarbij gaan we ook op zoek naar mogelijke oplossingen. Maar om dat te kunnen doen, moet je eerst weten hoe het ontstaat.’
Hoe zag dat onderzoek eruit?
‘Ik begon bij gedragswetenschapper Jan-Willem van Prooijen. Hij legt uit dat er een incongruentie is ontstaan tussen hoe onze hersenen werken en hoe de maatschappij en technologie zich momenteel ontwikkelen. We leggen voortdurend verbanden en zijn gebrand op overleven. Dat was nuttig in de oertijd, maar in de huidige tijd kan dat leiden tot het zien van verbanden die er niet zijn of tot achterdocht ten aanzien van andere groepen. Verder spreekt presentator Petra Grijzen met socioloog Jaron Harambam over manieren waarop verdeelden weer nader tot elkaar kunnen komen. Ook komt journalist Marieke Kuypers aan het woord. Zij ‘debunkt’ complotten op haar TikTok-kanaal. Heel slim, omdat dat een plek is waar veel fake news wordt verspreid.’
Lijkt je werk op dat van een wetenschapper?
‘Bij complotdenken is het vaak zo dat je op zoek gaat naar bewijzen die je ideeën bevestigen. Door bepaalde algoritmes op sociale media krijg je vervolgens informatie voorgeschoteld die je mening bevestigt, terwijl het om onjuiste informatie of nepnieuws gaat. Zo word je langzaam in de “fabeltjesfuik” gesleept. In de wetenschap is de benadering andersom: met het onderzoek probeer je een vooraf gestelde hypothese juist te ontkrachten dan wel te bewijzen. Zo ga ik in feite ook te werk.’
Participerende observatie: jullie bezochten een platte-aarde-conferentie.
‘Klopt, alhoewel ze niet echt blij waren met ons bezoek. De conferentie bestond uit een drie uur durende powerpointpresentatie vol drogredenen en zaken die uit zijn verband zijn getrokken of zijn gemanipuleerd. Het klinkt onschuldig, geloven in een platte aarde, maar gedurende de presentatie werd bijvoorbeeld ook de holocaust ontkend. En we zagen dat het publiek er vatbaar voor was. Best pittig.’
Is debunken de oplossing?
‘Een mogelijke. In de aflevering staan we kort stil bij een nieuwe wetenschappelijke theorie, die stelt dat complotdenken als een virus is. Door mensen bloot te stellen aan kleine stukjes desinformatie, en vervolgens uit te leggen waarom je er niet in moet trappen, worden ze “gevaccineerd” tegen theorieën die echt gevaarlijk kunnen zijn. “Prebunken” noemen ze dat.’