VPRO Gids 2

14 januari t/m 20 januari
Pagina 74 - ‘Habermas en Twitter’

Habermas en Twitter

Maarten van Bracht ,

Portret van Jürgen Habermas, Duitslands oudste en invloedrijkste filosoof.

Jürgen Habermas, München 2008

Wie weleens over de landsgrenzen heen kijkt, zal merken dat op de Duitse televisie niet alleen boekenprogramma’s (Druckfrisch, Das literarische Quartett, Bücherjournal) blijvend in de lucht gehouden worden, maar dat zelfs filosofie er een plaats in de uitzendschema’s krijgt. Zoals bijvoorbeeld in Precht op het ZDF. (In Nederland betekent filosofie meestal ‘bedoeling’ of ‘verdienmodel’.)

De Duitse filosofie wordt nu op Arte bedacht met HabermasPhilosoph und Europäer, en dit biografisch portret (regie Christian Bettges) is alleen al de moeite waard vanwege het archiefbeeld uit de afgelopen zestig jaar. Knutselden Duitse wijsgeren traditioneel in afzondering aan een hermetisch begrippenapparaat, het werk van Habermas, ofschoon ook uitblinkend in immense omvang en zware abstractie, mag worden samengevat in de begrippen Öffentlichkeit (openbaarheid) en taalfilosofische communicatie op basis van maatschappelijke en politiek engagement. De nu 93-jarige heeft zich ook z’n leven lang en steeds nadrukkelijker gemengd in het maatschappelijk debat. Al op het schoolplein besefte hij, met hazenlip en daardoor moeilijk sprekend, het immense belang van kwalitatief goede communicatie, en, als naïeve pubersoldaat ingeschakeld aan het eind van de oorlog, dat hij was bedonderd door de nazi’s en de medemens niet te vertrouwen viel.

Als leerling en opvolger van Horkheimer en Adorno, die met hun Dialektik der Aufklärung betoogden dat de Verlichting in de vorm van kille rationaliteit uiteindelijk tot Auschwitz had geleid, borduurde Habermas verder door op, en verfijnde hun zogeheten Kritische Theorie, die van de beroemde Frankfurter Schule aan het Institut fur Sozialforschung ter stede. Ten tijde van studentenprotest, democratisering en anti-autoritair denken debatteerde hij in openbare colleges – de film bevat prachtige archiefbeelden – en waarschuwde bijvoorbeeld een militante Rudi Dutschke, die genoeg had van de democratische spelregels, voor ‘links fascisme’. Al het multidisciplinaire denkwerk én opgedane praktijkervaring resulteerden in het magnum opus Theorie van het communicatieve handelen (1981), met als ideaal de ‘herrschaftsfreie Dialog’, idealiter anti-autoritaire uitwisseling van – redelijke – argumenten gericht op overeenstemming en compromis. 

Geen wonder dat Habermas in de film ook van oud-minister van Buitenlandse zaken Joschka Fischer en van Bondspresident Frank-Walter Steinmeier lof krijgt toegezwaaid, voor zijn rol in de ‘Historikerstreit’ (de uniciteit van de Holocaust kan niet worden betwist, zoals Ernst Nolte probeerde) en voor zijn support aan de grondslagen van de Europese Unie, zoals in het essay Zur Verfassung Europas.

Vorig jaar verraste Habermas met Ein neuer Stukturwandel der Öffentlichkeit (de oude voorganger stamt uit 1962), ditmaal in een behapbare 109 pagina’s, waarin hij stelt dat de zogeheten sociale media een bedreiging vormen voor het publieke domein en dus de democratie. Huiswerk voor lezers die zich toch al afvroegen waarom ze nog op al die platforms zaten.