In Russische woorden (Human) zien we een winkelstraat in Moskou waar mensen op een zomerse dag doorheen struinen. Het beeld wordt langzaam zwart-wit en er klinkt galmende muziek. Langs de kant van de straat zien we een reeks portretten hangen van verweesde kinderen uit de Donbas, wier ouders volgens de Russische propaganda door ‘Oekraïense nazi’s’ zouden zijn vermoord.
Russisch voor gevorderden
Regisseur Aliona van der Horst rouwt in ‘Russische woorden’ om haar moedertaal, die momenteel wordt ingezet voor oorlogspropaganda.
Documentairemaker Aliona van der Horst (Moskou, 1970), die met haar Russische moeder en Nederlandse vader in Nederland opgroeide, kwam deze video tegen en vond het een intrigerend en onwerkelijk beeld. Van der Horst: ‘Van een afstand zie ik hoe Rusland zich in duisternis hult, wat haaks staat op dit vrolijk ogende tafereel.’
Van der Horst staat bekend om haar poëtische vertelvorm, die ze op intuïtieve wijze met artistieke ingrepen creëert. Ze maakte eerder documentaires over haar Russische familiegeschiedenis en over de Russische dichter Boris Ryzhy. En dat is niet onopgemerkt gebleven: voor Liefde is aardappelen (2017), een film over haar boerenfamilie ten tijde van Stalin, won ze het Gouden Kalf voor beste lange documentaire.
Als kind leerde Van der Horst vloeiend Russisch van haar moeder. Op beelden uit 1980 zien we hoe ze samen op de Nederlandse televisie een aflevering van de taalcursus ‘Russisch voor beginners’ presenteren. Hoewel Van der Horst van jongs af aan een haat-liefdeverhouding met Rusland heeft gehad, had ze wel altijd veel liefde voor de Russische taal, literatuur en muziek. Sinds Rusland is binnengevallen in Oekraïne, is dat veranderd.
Van der Horst: ‘De Russische cultuur wordt nu door Poetin gebruikt voor politieke doeleinden. In de bezette gebieden in Oekraïne wordt bijvoorbeeld het Russisch opgelegd aan de bevolking. Bij mij ontstaan daardoor zoveel vragen: wat gebeurt er met mijn taal? Hoe voelt mijn taal? Hoort Russisch bij Rusland? Tegelijkertijd valt het kleine, ongrijpbare verlies van alle Russische dingen die me vreugde gaven in het niet bij de monsterlijke misdaden van Poetin en het lijden van de Oekraïners. Mag ik dan wel spreken over dat Poetin mijn taal aan het afpakken is? Het gaat in mijn korte film dus niet zozeer over het cancelen van de Russische cultuur, maar om een persoonlijk innerlijk proces.’
Van der Horst begrijpt dat de Russen nu niet de straat op gaan om te demonstreren; iedereen weet dat je dan voor jaren in een werkkamp zult belanden. Wat wel gebeurt, zij het op kleine schaal, is hoe Russen de taal gebruiken om de situatie te ridiculiseren. Van der Horst: ‘Er wordt veel gespeeld met de taal. ‘Geen Oorlog’ mag je niet zeggen, dus in plaats daarvan schreef een demonstrant ‘Twee Woorden’ op een papiertje, waarvoor ze overigens ook werd opgepakt. En een vriendin vertelde me dat Tolstojs meesterwerk Oorlog & vrede voor de grap nu Speciale operatie & discreditatie wordt genoemd. Mijn film eindigt met de woorden: “we mogen het Russisch niet schenken aan het fascisme van Poetin”. De tijd zal leren hoe we dat voor elkaar moeten krijgen.’