Toen in Wenen bekend werd dat de componist Arnold Schoenberg ook schilderde en dat zijn schilderijen zelfs op een kleine expositie te bewonderen waren, grapten de plaatselijke orkestmusici dat horen en zien je nu tegelijk zou vergaan. Ze hadden naar de expositieruimte kunnen trekken om een stukje Schoenberg ten beste geven. Maar dat deden ze natuurlijk niet – liever dronken ze een kopje koffie terwijl ze grapjes maakten over moderne componisten.
Er is iets raars aan de hand met Schoenberg. Al ruim een eeuw wekt hij bewondering bij een selecte groep muziekliefhebbers en al even lang irriteert hij de rest van de mensheid. Hoe komt dat toch? Aan de persoon kan het niet liggen, die blijft tamelijk onbekend. Er moet dus iets anders zijn dat zoveel muziekliefhebbers doet huiveren bij het horen van zijn naam.
Misschien komt het doordat voorvechters van Schoenberg graag uitleggen hoe ingenieus zijn muziek in elkaar zit. Grote woorden worden daarbij niet geschuwd. Een concertganger kan in een programmatoelichting bijvoorbeeld lezen dat – we verzinnen maar wat – de retrograde van de Hauptstimme meesterlijk voorbereid wordt. Maar er wordt niet bijverteld hoe je dat kunt horen, laat staan ervan genieten. Zo’n hoogdravende uitleg kan gemakkelijk een averechts effect hebben. De luisteraar denkt iets te moeten begrijpen en vergeet onbevangen te luisteren. Zijn reactie: moet ik deze geleerde onzin nog mooi vinden ook? Laat ze het rambam krijgen.
Vanavond is Schoenbergs strijksextet Verklärte Nacht op Radio 4 te horen. Het is een van zijn eerste composities. De muziek is gebaseerd op een liefdesgedicht van Richard Dehmel over een bewust ongehuwde moeder. Tijdgenoten stoorden zich aan de rare klanken, onbegrijpelijke akkoorden en het onfatsoenlijke gedicht. De mopperaars konden niet bevroeden dat Schoenberg later nog veel heftigere klanken zou schrijven.
Op YouTube staat een romantisch filmpje van Duncan Brown en Freddie Smith in jaren-veertig-stijl over een jongedame en haar soldaat terwijl op de achtergrond de laatste vier minuten van Verklärte Nacht klinken. De onbegrijpelijke akkoorden vallen als vanzelf op hun plek. Zo kun je horen en zien hoeveel gevoel Schoenberg in zijn donder had. Zouden vergelijkbare filmpjes kunnen illustreren dat dit gevoel bij latere stukken niet verdwenen is? Het is het proberen waard.