Als Joseph Haydn een nieuwe symfonie liet horen, wisten zijn fans ook zonder uitgeschreven programma wel ongeveer wat ze konden verwachten. Rond 1750 rekenden ze op vier delen: snel, langzaam, vlot, snel. In het vlotte derde deel herkende het publiek een menuet en het wist wanneer in deze dans een liedje herhaald zou worden of wanneer er een andere sfeer aan de deur zou kloppen. Met zo’n vertrouwde volgorde van ernst en verstrooiing wordt ook het televisiejournaal in elkaar gezet. Het geeft houvast.
Maar in zijn Symfonie nr. 44 (vanavond op Radio 4) zette Haydn opeens het menuet op de tweede plaats. Hoe zullen de luisteraars daar in 1756 op gereageerd hebben? Over boegeroep, gesis of andere ophef staat niets in de geschiedenisboeken. Misschien gaven ze elkaar een elleboogje en wisselden ze verbaasde en geamuseerde blikken uit. Of misschien accepteerden ze laconiek dat ze naar een menuet luisterden in plaats van het gebruikelijke langzame deel. En waarom niet – het is een bijzonder geslaagd stukje muziek.
Toch kan de verrassing nog even hebben doorgesudderd. Want nu het vertrouwde patroon doorbroken was, wist niemand wat er na het menuet zou komen. Haydn kon net zo goed de twee middendelen hebben omgedraaid als het langzame deel hebben geschrapt. Het werd het laatste.
Haydn noemde het langzame derde deel ‘adagio’. Ingewijden wisten wat hij daarmee bedoelde, maar voor ons is het minder duidelijk, want adagio wordt per land, eeuw en componist anders opgevat. Dat heb je bij moderne muziektermen ook. De ‘rock’ van Chuck Berry, Cliff Richard, Téléphone en Die Toten Hosen klinkt niet hetzelfde en een mens kan ongestraft zeggen dat hun rock te snel, te langzaam, te tam of te ruig is voor echte rock. Rock en adagio zijn geen gepatenteerde termen.
De amateurvertaler maakt van adagio ‘op je gemak of comfortabel. Hoe snel klinkt Haydns muziek op z’n gemak? Het adagio staat in tweekwartsmaat. Er zitten dus twee pulsen in de maat. Hoe langzamer de puls hoe lastiger het is voor een dirigent om alles bij elkaar te houden omdat de muzikanten onzeker worden wanneer precies de volgende puls zal vallen. De dirigent kan er dan voor kiezen om de maat in vier pulsen op te delen. Met zo’n snellere slag in vieren kun je het adagio zonder kleerscheuren langzaam laten voortschrijden en dat past bij het verhaal dat Haydn deze muziek op zijn begrafenis wilde laten klinken. Daarom heeft deze symfonie de bijnaam ‘Trauer’ gekregen. Maar bewijs voor Haydns wens is er niet en een slag in vieren is niet wat hij opschreef. Dat weten de dirigenten ook wel, maar sommige kunnen het toch niet laten het adagio als een rouwstoet te laten klinken.