Karel van het Reve zei eens dat Tolstoj een groot talent had om het met anderen oneens te zijn. Dat hebben wel meer mensen, maar het bijzondere van Tolstoj was dat hij het ook niet eens was met gangbare meningen in zijn eigen groep. Hoe kon zo’n man nog vrienden overhouden? Iemand die op feestjes steeds het gezellige mopperen over kunst, opvoeding en politiek verstoort met een tegendraadse mening wordt op den duur toch wat vermoeiend gevonden. Misschien hielp het dat hij zulke mooie romans kon schrijven.
Een goede vriend van Tolstoj was de componist Sergej Tanejev. Er zat een merkwaardig randje aan hun vriendschap, want mevrouw Tolstoj achtervolgde de jonge componist jarenlang met verliefde blikken. Tanejev schijnt er niets van gemerkt te hebben. Maar Tolstoj zag het wel en de meesten van hun vrienden ook. Soms kon Tolstoj het wel hebben, maar andere keren vond hij het toch lastig om de toestand van de wereld te bespreken met zijn dertig jaar jongere vriend terwijl zijn vrouw smachtend om hem heen draaide.
Op muzikaal gebied waren de twee vrienden het hartgrondig met elkaar oneens. Tolstoj had wat je noemt een eenvoudige smaak en Tanejev was nu juist zo’n beetje de intellectueelste componist die er in Rusland rondliep. In hun tijd was het mode onder Russische componisten om de volksaard in de muziek te verankeren. Met groot vertoon van sentiment bliezen zij volksliedjes op tot symfonische proporties. Tanejev vond dat maar niks. Volgens hem liepen ze te hard van stapel. Eerst de mogelijkheden van het materiaal verkennen en bestuderen was zijn devies. Je kunt pas met goed fatsoen een ‘Russische’ symfonie componeren als je uitgebreid geoefend hebt met het fabriceren van fuga’s en canons op Russische liedjes. Zelf ging Tanejev inderdaad zorgvuldig met het nationale erfgoed om. Hij verzamelde ideeën, bekeek ze van alle kanten, bedacht een overkoepelende structuur en begon dan pas met het eigenlijke componeren.
Daarom wordt Tanejev soms wel verweten een koele kikker te zijn. Vergeleken met zijn landgenoten die componeerden alsof het leven van moedertje Rusland ervan afhing was hij dat zeker, maar een goede voorbereiding en degelijke constructie sluiten passie niet uit.
Luister maar eens naar Tanejevs Pianokwartet uit 1906 dat vanavond op Radio 4 wordt uitgezonden. Na een korte piano-inleiding zetten de strijkers in met een akkoord van daverende dubbelgrepen dat overgaat in een heftige melodie vol grote sprongen. Hoezo koele kikker? En het eerste liedje van het tweede deel doet onweerstaanbaar denken aan Song Sung Blue van Neil ‘weeping like a willow’ Diamond. Volgens Wikipedia is Song Sung Blue trouwens geïnspireerd door het Eenentwintigste pianoconcert van Mozart. Daar kunt u na vanavond met vrienden over bakkeleien.