Oorlog en goelag doorstaan

In de Tweede Wereldoorlog maakten de nazi’s in de Sovjet-Unie vijf miljoen Russen krijgsgevangen. De meesten stierven van honger en uitputting, zij die het overleefden werden na de oorlog door Stalin als landverraders beschouwd en naar strafkampen in Siberië gestuurd. Sandar Valiulin was zo’n krijgsgevangen Sovjetsoldaat, die ook nog eens de ontberingen van tien jaar goelag wist te overleven. Om vervolgens tot aan zijn dood in 1999 te blijven zwijgen over wat hij had doorstaan. Zijn dochter, de in 1964 geboren Nederlandse schrijfster Sana Valiulina, heeft steeds geprobeerd haar zwijgzame vader, een autodidactische en kunstzinnige intellectueel die zich vaak al lezend en schrijvend afzonderde van zijn gezin, te doorgronden. Ze deed dat eerder in de roman Didar en Faroek en in het essay Wortel en tak, en weet samen met regisseur Aliona van der Horst het ongelooflijke levensverhaal van Sandar op adembenemende wijze aanschouwelijk te maken in de in de documentaire Turn your body to the sun, die vorig jaar op Idfa in première ging en nu te zien is in Het uur van de wolf. 

‘Wend je lichaam naar de zon’ schrijft Sandar, die van de warmte hield, vanuit de goelag aan Sana’s toekomstige moeder. Zij begon bij toeval een langdurige correspondentie met hem omdat niemand zijn brieven beantwoordde, en ze raakten verliefd. Pas na zijn vrijlating in 1955 zagen elkaar in levenden lijve, trouwden en stichtten een gezin. Maar ook zijn vrouw vertelde hij niets over zijn doorstane ellende.

Aliona van der Horst riep in haar vorige film Liefde is aardappelen ook al het onzalige Russische verleden op, toen aan de hand van haar eigen barre familiegeschiedenis. In Turn your body to the sun breidt ze de persoonlijke zoektocht van Sana en haar zus naar sporen van hun vader – ze zijn in de film steeds onderweg in trein en metro of op locatie – uit tot een monument voor álle krijgsgevangenen wier geschiedenis is uitgewist en vergeten; de film is aan hen opgedragen.

Een prachtige compositie van archiefbeelden uit de oorlog en goelag, veelvuldig in slow motion, samen met Sandars fraaie brieven, dagboeken, tekeningen en foto’s, maken de film tot een intense ervaring. Stel je voor, Sandar trad om te kunnen overleven als krijgsgevangene toe tot een ‘vrijwilligersbataljon’ van nazi’s, was nadien tolk voor de geallieerden en werd uiteindelijk na de Conferentie van Jalta door Eisenhouwer en Churchill, die van hun bevrijde Russische krijgsgevangenen af wilden, teruggestuurd naar de Sovjet-Unie. In de wetenschap dat Stalin hen als landverraders zou laten straffen of fusilleren, omdat ze zich hadden laten gevangennemen door de nazi’s in plaats van zich dood te vechten. Sandars lotgevallen staan voor die van oneindig velen.