In de Harz – waar Goethe en Heine wandelden en de natuur bezongen – is nog nauwelijks een gezonde spar te bekennen. Eindeloze rijen afgeknapte kale stammen vullen de hellingen. Het is een macaber gezicht. Het komt door de letterzetter, een kevertje dat gangen onder de schors graaft en zo de voedseltoevoer van de spar afsnijdt. Massale aanplant, monocultuur, uitputting van de grond en opwarming deden het voorwerk. Het werd afgelopen voorjaarsvakantie allemaal in verrassend verstaanbaar Duits uitgelegd door een plaatselijke bakker. Zijn Duits klinkt zoals je het op school leert. Een goede honderd kilometer ten noordwesten ligt Hannover en daar spreekt men naar verluidt het zuiverste Duits. Daar zal het door komen.
Zuiver Duits hoor je ook in opera’s, maar dat is niet altijd zo geweest, anders had Goethe in Regeln für Schauspieler (1803) niet hoeven uithalen naar dialect op de bühne. Hij vond ‘provinciaals’ uitgesproken woorden een belediging voor de oren van het ontwikkelde publiek. Goethe was niet de enige die dialect van de planken wilde bannen. In de negentiende eeuw verschenen talloze boeken om scholieren, acteurs en zangers duidelijk en zuiver Duits te leren spreken. Het was de leermeesters ernst. De een maakte zich kwaad als hij ‘Kawalen’ en ‘Wereistedereritter’ hoorde waar ‘Qualen’ en ‘wer is der Ritter’ geschreven stond. Een ander schreef dat zangers die zich niet aan zijn geboden hielden lichamelijk getuchtigd moesten worden.
Ook operacomponist Richard Wagner ergerde zich als zangers woorden fout uitspraken. Walküre was hem een gruwel. Walküre wilde hij horen, met het accent op de eerste lettergreep. En in een brief aan een vriend schreef hij dat alleen een barbaar het verschil niet wist tussen g en ch. Zo herinnerde de vriend het zich althans. De brief zelf lijkt verdwenen.
Maar met alleen het verschil laten horen tussen g of ch waren zangers er niet. Al naar gelang hun rol dienden zij de klanken te kleuren. Bij een heldin is de g in ‘Ring’ van fluweel; een tragisch figuur of een sluwe rotzak zet er een hard accent op. ‘Ringue,’ fleemt de schone Brünnhilde, ‘Rink,’ snauwt de dief Alberich. Tussen deze twee uitersten beweegt de slot-g zich met subtiele schakeringen. Iets vergelijkbaars valt over iedere klinker of medeklinker te zeggen. De juiste uitspraak van a tot en met z hangt af van de intentie en de variatie is oneindig.
Wagner had een beproefde methode om zijn zangers de juiste voordracht bij te brengen. Eerst moesten ze de tekst goed leren uitspreken, inclusief stemverheffingen en accenten. Vervolgens zongen ze de melodielijn zonder uitdrukking. In de derde fase voegden de Sing-Schauspieler, zoals Wagner ze wel noemde, de gesproken volumeverschillen toe aan de melodie.
Het is allemaal op een rijtje gezet in een publicatie van het project Wagner-Lesarten. Het doel is om opera’s van Wagner te laten klinken zoals hij ze zelf gehoord heeft. Vanmiddag is een Wagner-Lesarten-versie van Rheingold te horen op Radio 4, gespeeld op instrumenten uit Wagners tijd. De eerste woorden luiden: ‘Weia! Waga! Woge, du Welle! Walle zur Wiege! Wagalaweia! Wallala weiala weia!’
Als niet alle w’s hetzelfde klinken, dan weet u hoe het komt.