Pelé: Netflix-documentaire over de koning van het voetbal

‘Het grootste geschenk van de overwinning is niet de trofee, maar de opluchting.’

Zoiets kunnen alleen de allergrootsten zeggen, want voor gewone stervelingen is die trofee wel degelijk de grootste beloning. Maar wanneer iedereen van je verwacht dat je altijd maar eerste wordt, dan is winnen een opluchting.

De Braziliaanse voetballer Pelé, van wie bovenstaande uitspraak komt, is een van de allergrootsten. Volgens voetbalbond Fifa zelfs dé allergrootste, want toen de Argentijn Diego Maradona in 2000 bij de online-verkiezing tot beste voetballer van de eeuw aan kop ging, greep de Fifa in en mocht ook een vakjury zich uitspreken. Waarna er niet een maar twee beste voetballers van de eeuw werden gekozen: Maradona, die online won met net iets meer dan vijftig procent van de stemmen; en Pelé, die door driekwart van de vakjury werd aangewezen als de beste.

Maradona – actief in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw – had volgens de Fifa het oneerlijke voordeel, dat veel van de online-stemmers hem nog hadden zien voetballen. In tegenstelling tot Pelé, die zijn meeste wedstrijden speelde in de jaren vijftig en zestig, en van wie maar bar weinig beelden van zijn wedstrijden in Brazilië bewaard zijn gebleven. Verreweg het meeste van wat we nog wel van hem hebben komt uit de vier WK’s waaraan hij heeft meegedaan.

Die vier WK’s – Zweden in 1958, Chili in 1962, Engeland in 1966 en Mexico in 1970 – worden dan ook heel handig gebruikt als rode draad in de Netflix-docu Pelé, die vanaf 23 februari te zien is.

Maar de makers van de documentaire, de Britten Ben Nicholas en David Tryhorn, beperken zich niet tot die WK’s of zelfs maar tot Pelé’s voetballeven. Ze leggen zijn prestaties op het veld regelmatig naast de politieke situatie in Brazilië, dat toen Pelé begon met voetballen nog goeddeels een derdewereldland was.

Pelé wordt op 23 oktober 1940 geboren als Edson Arantes do Nascimento in Três Corações in het Zuidoosten van Brazilië. Zijn bijnaam Pelé kreeg hij al zo jong, dat hij niet eens meer weet waar die vandaan kwam. Pelé betekent namelijk niets in het Portugees. Mogelijk had het te maken met de manier waarop hij destijds de naam van de lokale keeper Bilé steeds verhaspelde tot iets wat op Pelé leek, maar niemand weet het zeker.

Zijn vader, Dondinho, was zelf een redelijke profvoetballer en bekend is de anekdote dat toen Brazilië in 1950 – in eigen land – de WK-finale verloor van Uruguay, Pelé’s vader in huilen uitbarstte. Waarop de kleine Pelé hem troostte met de woorden: ‘Huil maar niet papa, ik ga het WK voor je winnen.’

Nu zullen wel meer jochies dat destijds tegen hun vader hebben gezegd, maar Pelé kon acht jaren later zijn belofte al inlossen.

De jonge speler van Santos FC, waar hij zo’n beetje zijn hele voetballeven zou spelen, werd namelijk in 1958 geselecteerd voor het nationale elftal en mocht mee naar Zweden. Het was Pelé’s eerste trip naar het buitenland.

Brazilië, dat tot dan toe nog nooit een WK had weten te winnen, was niet de favoriet, maar Pelé was wel een grote hit onder de Zweedse meisjes. De inmiddels hoogbejaarde Pelé, die zelf uitgebreid aan het woord komt in de documentaire, kan er nog steeds om lachen en vertelt dat die meisjes soms met hun vingers over zijn gezicht veegden, om te kijken of er schmink vanaf kwam.

Pelé had met zijn zes doelpunten een groot aandeel in het winnen van dat WK en was er volgens de Braziliaanse schrijver Nelson Rodriguez hoogstpersoonlijk verantwoordelijk voor dat zijn land eindelijk afrekende met het ‘bastaard-complex’, het diepgewortelde idee dat ze nooit goed genoeg waren. Rodriguez kroonde Pelé tot Koning van het Voetbal en er was niemand ter wereld die hem daarin tegensprak. Pelé was toen zeventien jaar oud, en zou voor de rest van zijn leven gevangene blijven van zijn eigen grootsheid.

Ook letterlijk, want toen in de jaren zestig clubs als Juventus, Manchester United en Real Madrid aanklopten met lucratieve contracten, greep de Braziliaanse regering in. Pelé werd officieel uitgeroepen tot ‘nationaal bezit’ en kon niet aan het buitenland verkocht worden.

Pelé heeft altijd geaccepteerd wat er voor hem besloten werd en zich verre gehouden van de politiek. Ook toen in 1964 ineens tanks over straat reden en de democratie in Brazilië plaats moest maken voor een militaire dictatuur.

Dat Pelé zich nooit publiekelijk heeft uitgesproken tegen het schrikbewind van de meest wrede van de ‘presidenten’ toen, generaal Emílio Médici, wordt hem nog regelmatig kwalijk genomen.

Ook in de documentaire wordt hem ernaar gevraagd. Wist Pelé überhaupt van de martelingen onder Médici? De voetballer verstopt zich niet achter een slecht geheugen. ‘Ja. We hoorden veel, maar wisten niet of het waar was. En voor mij waren er geen meetbare verschillen. Het voetbal ging gewoon door.’

Want daar ging het Pelé om. Hij was voetballer, geen politicus. Maar bokser Muhammad Ali dan, die zich wel openlijk uitsprak tegen de oorlog in Vietnam? Een jeugdvriend van Pelé wijst erop dat Ali niet riskeerde gemarteld te worden. En Pelé zelf is er nog steeds van overtuigd dat hij destijds niet anders kon. ‘Ik dacht veel meer voor het Braziliaanse volk te kunnen doen door te voetballen.’

Misschien heeft hij gelijk, misschien niet. Zelfs vijftig jaar later valt daar weinig zinnigs over te zeggen. Feit is dat Médici en de zijnen het WK van 1970 wilden aangrijpen voor het opkrikken van hun eigen populariteit. Ze dwongen Pelé zelfs om weer mee te doen, al had die na de Braziliaanse afgang in 1966 een punt gezet achter zijn interlandcarrière.

Brazilië zou het WK van 1970 inderdaad winnen, maar niemand had het daarna over Médici en zijn kliek. Het WK van 1970 zal voor altijd herinnerd worden als de wederopstanding van Pelé, die tot het toernooi sukkelde met zijn vorm, gaandeweg steeds sterker werd en uiteindelijk werd uitgeroepen tot beste speler van het toernooi. En dertig jaar later dus tot beste speler van de eeuw. Want sorry Maradona, er kan er maar een de beste zijn.