Homo Sapiens: mensloos portret van de mens

Te midden van aanhoudende berichten over extreme temperaturen, overstromingen, hongersnoden, pandemieën en uitstervende flora en fauna is het geen wonder dat de (post-)apocalyptische cinema populairder is dan ooit. De laatste pakweg vijftien jaar leek er elke maand wel een nieuw doemvisioen in de bioscoop of op de streamers te verschijnen. Alarmerende maar spectaculaire beelden leverde dat op. De oneindige afvalbergen van WALL-E. Het imploderende Los Angeles van 2012. De woestenij van Mad Max: Fury Road. Het overwoekerde San Francisco van de recente Planet of the Apes-films.

Actueel of niet, voor de meeste filmmakers lijkt het genre toch vooral een excuus om uit te pakken met special-effects of monsterhorror. Of om een hoopvolle boodschap te presenteren over menselijke veerkracht. Slechts een enkeling waagt zich aan een echt plausibele voorstelling van een globaal rampscenario. Zie Le temps du loup, Children of Men, The Road – en huiver.

Zelfs in die inktzwarte films wordt de logische laatste stap echter niet gezet: de definitieve aftocht van het menselijk ras. Begrijpelijk misschien, want zonder mensen is het lastig drama creëren. Toch durfde Oostenrijker Nikolaus Geyrhalter de uitdaging wél aan: in zijn ironisch getitelde film Homo Sapiens uit 2016 komt niet één mens voor. We krijgen alleen te zien wat de mens achterliet. Huizen, winkels, kantoren, fabrieken, kerken, voertuigen. Allemaal verlaten, ingestort en heroverd door de natuur. Het zijn taferelen die automatisch doen denken aan al die eerdergenoemde blockbusters, maar Hollywood is hier heel ver weg.

Technisch beschouwd is Homo Sapiens een documentaire, want Geyrhalter reisde vier jaar lang de wereld over om bestaande locaties te filmen, die hij vervolgens in statische shots, zonder enig commentaar, achter elkaar monteerde. Toch spreekt de cineast zelf liever gewoon van een film, omdat hij niet zozeer de werkelijkheid wil weergeven, maar meer een fantasiewereld, die de kijker uitdaagt om zelf te duiden en associëren.

Moeilijk? Een beetje. Homo Sapiens heeft iets weg van videokunst of een bewegend fotoboek; je moet er echt voor gaan zitten en bereid zijn veel zelf in te vullen. Maar saai is de film dan zeker niet. Elk shot is beeldschoon en zit vol intrigerende details. Je blijft constant benieuwd wat er gaat volgen. De researchers hebben razendknap werk geleverd, want ze vonden niet zomaar verlaten locaties, maar allemaal plekken die verhalen suggereren en nieuwsgierigheid wekken.

Geyrhalter hanteerde in eerdere films al een dergelijke werkwijze, met het op IDFA bekroonde Our Daily Bread (2005) als bekendste voorbeeld. Daarin schetst hij een even vervreemdend als verontrustend beeld van de moderne voedselindustrie – een wereld vol apparaten die groenten verpakken, kippen opslokken en vissen opensnijden. In zekere zin is Homo Sapiens een logisch vervolg op die film: eerst werd de mens een verlengstuk van machines, nu is hij geheel verdwenen.

In een interview op zijn eigen site zegt de regisseur hierover: ‘Die postapocalyptische interpretatie ligt natuurlijk voor de hand, maar ik zou het jammer vinden als de film alleen zo wordt bekeken. Voor mij is de film zeker ook een portret van het heden. Waarin mensen door hun radicale afwezigheid toch juist ook heel aanwezig zijn. Ik ben zelf in toenemende mate geïntrigeerd door de mensheid als fenomeen, door vragen als: wat doen we hier, en wat laten we uiteindelijk na?’

Zulke vragen borrelen onvermijdelijk op tijdens het kijken naar Homo Sapiens. Als dit de indrukken zouden zijn van een alien die de aarde na een ramp bezocht, wat voor beeld zou die dan van ons krijgen? Wat typeert ons, wat drijft ons ten diepste? Is onze ondergang onafwendbaar? En schuilt daar misschien ook wel een zekere schoonheid in?

Homo Sapiens verdient eigenlijk een groot scherm en een donkere zaal, maar bij gebrek daaraan is het fijn dat de film nu te zien is op de Eye Film Player. Goed installeren is het advies, afleiding vermijden en je laten hypnotiseren. Diepzinnig gemijmer gegarandeerd.