Weinig filmpersonages zijn zo multi-inzetbaar als Jezus Christus. Cineasten die zich aan een evangelieverfilming wagen, onthullen daarin meestal minstens zoveel over zichzelf als over hun hoofdpersoon. Zo weerspiegelt de Messias in The Last Temptation of Christ (1988) vooral de existentiële twijfels van regisseur Martin Scorsese en scenarist Paul Schrader, en die in The Passion of the Christ (2004) de dubieuze obsessies van Mel Gibson. In Jesus Christ Superstar (1973) is hij geframed als hippie, in Mary Magdalene (2018) als mystieke feminist, en in talloze christelijke producties als een soort zalvende televangelist.
In deze context is Il vangelo secondo Matteo (Het evangelie volgens Matteüs) uit 1964 een interessant geval. Hoe wordt Jezus verbeeld door Italiaan Pier Paolo Pasolini (1922-1975), zelfverklaard atheïst, marxist en homoseksueel, die kort voor het verschijnen van de film nog was veroordeeld wegens godslastering, en vooral wordt herinnerd om zijn schokkende De Sade-verfilming Salo of de 120 dagen van Sodom? Het antwoord luidt, in ieder geval op het eerste gezicht: verbazend eerbiedig. De film, schijnbaar zonder ironie opgedragen aan de toen net overleden Paus Johannes XXIII, werd destijds door de rooms-katholieke kerk met angst en beven tegemoetgezien, maar uiteindelijk in de officiële Vaticaankrant uitgeroepen tot beste Christusfilm ooit.
Dat is niet onbegrijpelijk. Il vangelo secondo Matteo bevat alleen maar letterlijke teksten uit het Matteüsevangelie en volgt keurig alle Bijbelse ijkpunten: Jezus’ geboorte, doop, prediking, wonderen, kruisdood en opstanding. Daarnaast is de beeldtaal uitgesproken katholiek: de film hangt aan elkaar van de prachtige, icoonachtige close-ups, die ook nog worden begeleid door spirituals en gewijde stukken van Bach.
Toch is Pasolini’s Jezus ook heel erg een spreekbuis van Pasolini zelf. In zijn preken ligt de nadruk op radicale uitspraken over hebzucht, hypocrisie en zorg voor de zwakken, die hij levert als een verbeten activist. Naar eigen zeggen kreeg Pasolini het idee voor de film toen hij eens verveeld op een hotelkamer door een Gideonbijbel bladerde en in Jezus’ woorden verrassend veel van zijn eigen denkbeelden herkende. In de hoofdrol castte hij geen knappe Hollywoodster, zoals gebruikelijk in het genre, maar een negentienjarige economiestudent die hij ontmoette in het linkse circuit en precies de gewenste uitstraling had.
Het bijzondere resultaat is (in matige kwaliteit) online te vinden, of verkrijgbaar op dvd. Wees wel voorbereid op een nogal taaie, lange zit – in die zin verschilt Il vangelo secondo Matteo dan weer niet wezenlijk van de meeste andere Jezusfilms.
Beluister hieronder de aflevering van Cinema OVT (of klik op deze link), waarin Il vangelo secondo Matteo wordt besproken door Italië-kenner en historicus Arthur Weststeijn, journalist en schrijver Stephan Sanders en filmjournalist Floortje Smit.
Het VPRO-radioprogramma OVT blikt deze zomer wekelijks terug op een filmklassieker. Met ditmaal Il vangelo secondo Matteo van Pier Paolo Pasolini.