Catherina moet plassen

Als het orkest zwijgt en het feest zijn einde nadert, begeven ruim tweeduizend gasten zich naar de uitgang. De sfeer is veranderd. De uitbundigheid maakte plaats voor wezenloosheid. De camera maakt zich los van de massa. Hij duikt een kamer in en richt zich op het water.

Hier, aan de vooravond van revoluties en wereldoorlogen, houdt de geschiedenis van Rusland op . Over de moord op het tsarengezin van Nicolaas II en de miljoenslachting onder het volk die daarop volgde, wordt niet gerept. Zo werkt dat in Rusland: achter de zichtbare werkelijkheid gaat altijd een andere werkelijkheid schuil.

In Aleksandr Sokoerovs Russian Ark reist een camera door het Winterpaleis, het verblijf van de tsaren waarin sinds de Russische revolutie het museum de Hermitage is gevestigd. De reis voert door 33 zalen en langs talloze kunstwerken . Tevens is de reis een tocht door drie eeuwen Russische geschiedenis.

Daar blijft het niet bij. Want Russian Ark is in technisch opzicht een mijlpaal in de filmgeschiedenis: het is de eerste film die uit één lange opname bestaat . Een opname die oogt als een droom. Een droom waarin heden en verleden samensmelten, en grote historische figuren in alledaagse situaties te zien zijn ; Catherina de Grote verlaat met grote spoed een toneelrepetitie omdat ze moet plassen. Tsaar Nicolaas II geniet met zijn tsarina en de kinderen van een maaltijd.

Russian Ark is een meesterwerk dat inzicht biedt in een andere werkelijkheid. Sokoerov brengt de Russische geschiedenis tot leven, en reconstrueert een beeld van de elite die weigerde zich te bekommeren om het volk . Daarmee levert de Russische regisseur, in 1998 op het filmfestival van Rotterdam Filmmaker in Focus, een wonderbaarlijke prestatie: hij stelt vragen bij het verloop van de geschiedenis, legt verbanden, en laat gebeurtenissen zien die totnutoe voor het oog onzichtbaar waren.

Het gaat hem daarbij niet om de politieke of realistische betekenis, maar om de existentiële aspecten , gezien vanuit zijn Russische achtergrond. Hij voldoet, kortom, aan de definitie van film zoals Jean-Luc Godard die formuleerde: film is niet de werkelijkheid of een reflectie van de werkelijkheid, maar de werkelijkheid van die reflectie.

De kans is groot dat Russian Ark vooral de boeken ingaat als die film die waarmaakte waarvan Alfred Hitchcock droomde: een film die bestaat uit één ononderbroken opname. Het werk van de Duitse cameraman Tilman Büttner, die de nieuwste techniek combineert met een ongebreidelde creativiteit, is ook groots; het sluit naadloos aan bij Sokoerovs opvatting dat film net als tijd moet worden ervaren als een stroom.

Maar de techniek verklaart slechts een deel van de kwaliteit van Russian Ark. Belangrijker is wat Sokoerov met zijn beelden oproept. Dat kan nostalgie zijn, afkeer van de elite, of de vraag wat het wezen van kunst nou eigenlijk is.

Tijdens zijn tour door de Hermitage voert Sokoerov twee mannen op die commentaar leveren op de gebeurtenissen in het paleis. De Franse markies Adolphe de Custine (voor de blik van buiten) en de stem van Sokoerov zelf, die de advocaat van de duivel speelt en de betweterigheid van Westen pareert met bitse , pro-Russische antwoorden.

Het venijn tussen die twee mannen zegt veel over het onbegrip dat heerst tussen het Westen en het Oosten. De dialoog blijft na afloop door het hoofd spoken, net zoals de beelden gaan echoën in de schedel.

Russian ark is beeldschoon en verontrustend; je slaat de chique gasten van het bal met zorg gade.