Along the Way: 'Zo schimmig als het in de film gaat, is het in werkelijkheid ook'

Het is best een spannende onderneming om een film te maken met spelers die geen acteerervaring hebben. ‘Ik heb wel eens gedacht: waar begin je aan?!’, vertelt regisseur Mijke de Jong. ‘Twee meiden die nog nooit geacteerd hebben en alleen maar Farsi spreken, hoe ga je dat doen?’

Maar wanneer de tweelingzussen Maliheh en Nahid Rezaei op het scherm verschijnen voor een video-interview, begrijp je direct dat regisseur Mijke de Jong het aandurfde ze de hoofdrollen te geven in haar nieuwe film. Het charisma en de levensvreugde van de nu drieëntwintigjarige zussen spat van het scherm. Ze vullen elkaar moeiteloos aan en gaan geen vraag uit de weg. De Jong: ‘Het is heel makkelijk om die twee in je hart te sluiten. Bovendien acteren ze fantastisch.’

De Jong ontmoette Maliheh en Nahid Rezaei zo’n twee jaar geleden, toen zij via NGO Refocus Media Labs een filmworkshop gaf in vluchtelingenkamp Moria op het Griekse eiland Lesbos. Op een onbewaakt ogenblik, terwijl Mijke in de schaduw onder een boom zat uit te rusten, trokken de meiden de stoute schoenen aan: ‘We vonden het heel spannend om Mijke aan te spreken,’ vertellen Maliheh en Nahid. ‘Uit Iraanse films kennen we regisseurs als chagrijnige en gestreste mensen. We dachten dat ze allemaal zo waren. Toen we zeker wisten dat Mijke echt een regisseur is, vroegen we haar of we eens in een film van haar mochten spelen.’ Terug in Nederland blijft die vraag door het hoofd van De Jong spoken. ‘Ik vond de meiden zo bijzonder, dat ik wilde proberen een film met ze te maken. Dat is gelukt.’

De ouders van Maliheh en Nahid vluchten al voor hun geboorte van Afghanistan naar Iran, waar de meiden als vluchtelingen ter wereld komen. Wanneer ze zeventien zijn, besluit het gezin te vluchten naar Europa. Maar bij de grens tussen Iran en Turkije raken Maliheh, Nahid en hun oudere zus de rest van het gezin kwijt. Ze komen vast te zitten in Istanbul, zonder geld, zonder familie, zonder paspoort en zonder de taal te spreken. ‘De eerste periode durfden ze hun huis niet eens uit te komen,’ vertelt De Jong. ‘Ze waren doodsbang om als vrouw alleen de straat op te gaan. Overal lag het gevaar op de loer.’

In haar film Along the Way neemt De Jong de vlucht van Maliheh en Nahid als uitgangspunt. Wat ze daarna meemaken, hun dilemma’s en strijd om aan geld te komen, is deels gebaseerd op de eigen ervaringen van de meiden en deels op vluchtverhalen van andere vrouwen. De Jong vertelt hoe het scenario tot stand is gekomen: ‘Samen met de meiden, tolk Natascha Erfanipour en scenaristen Jolein Laarman en Jan Eilander – mijn man – zijn we een week in een huis in Athene gaan zitten, waar de meiden zich op dat moment bevonden. Ze hebben tot in detail hun vluchtverhaal verteld en beleefden toen hun hele reis opnieuw. Een heel bijzonder en emotioneel proces.’ Voor de meiden was het wel even slikken dat zij in de film ruzie met elkaar moesten krijgen: ‘We kennen elkaar door en door en weten precies hoe de ander denkt. Normaal hebben we nooit ruzie, maar in het verhaal botsen onze karakters. Dat vonden we wel moeilijk.’

Het delen van hun vluchtverhaal vonden de meiden ook moeilijk, maar ze twijfelden niet toen Mijke ze ernaar vroeg. ‘We vinden het belangrijk om een vluchtverhaal nu eens vanuit vrouwelijk perspectief te vertellen. Het is mogelijk om zonder mannelijk gezelschap de weg af te leggen, maar de gevaren voor vrouwen zijn tien keer groter. We zijn kwetsbaarder, ons lichaam is kwetsbaarder. Mensensmokkelaars zijn vaak mannen, die je kunnen aanranden, verkrachten of verkopen.’ In de hoop met rust gelaten te worden gedroegen Maliheh en Nahid zich zo onopvallend mogelijk. ‘We trokken geen korte shirts aan, bleven onze hoofddoek dragen. We dachten altijd eerst goed na en lieten ons nooit leiden door onze eerste indruk.’ Ook De Jong vond het belangrijk om te focussen op het vrouwelijk perspectief. ‘Er zijn genoeg vrouwen die alleen vluchten, maar die verhalen hoor je nauwelijks.’

In de film moeten de zussen op zoek naar een mensensmokkelaar die ze kan helpen om van Turkije naar Griekenland te reizen. Via via proberen ze erachter te komen wie de beste smokkelaar is, met wie ze de meeste kans hebben om veilig de zee over te steken. ‘We hebben uitgebreid onderzocht hoe het smokkelen werkt,’ vertelt De Jong. ‘Er zijn veel vluchtelingen die zelf smokkelaar worden, zoals in ons verhaal. Zo schimmig als het in de film gaat, is het in werkelijkheid ook. Er is geen controle, het is het wilde westen. We hebben verhalen gehoord van vrouwen die zijn verkracht, met een lek zwemvest de zee op zijn gestuurd, al hun geld zijn kwijtgeraakt. Maar ook van vrouwen die een zorgzame smokkelaar ontmoetten en in een keer veilig de overkant bereikten.’

‘Voordat we vertrokken, dachten we dat smokkelaars allemaal grote, oude, nare en dikke mannen met een snor waren, die er alleen maar op uit zijn om een pak slaag uit te delen,’ vertellen Maliheh en Nahid. ‘En in werkelijkheid zijn ze ook vaak eng. Toch ga je soms met een eng type zakendoen als de kans groot is dat diegene je veilig naar de overkant kan brengen. Daar gaat het uiteindelijk om.’

Maar de smokkelaar die Maliheh en Nahid naar Griekenland hielp, was een heel ander type. Dat bleek tijdens de screentest voor de film, vertelt De Jong. ‘Er ontstond ineens een ongemakkelijk moment tussen de tweeling en een vrouw die auditie kwam doen voor een bijrol. Niemand begreep waar die spanning vandaan kwam. Achteraf bleek dat zij de smokkelaar was geweest van de meiden. En nu stonden ze ineens weer tegenover elkaar, in een heel andere setting. Dat was best ingewikkeld. Ze heeft de rol overigens wel gekregen, maar ik ga niet vertellen wie het is.’

In Along the Way zitten, verweven door het fictieve vluchtverhaal, interviews die Maliheh en Nahid afnamen met vrouwen in Moria. Die vertellen openhartig over hun ervaringen. Een van de vrouwen is haar kind onderweg kwijtgeraakt. Een ander lag alleen in een tentje in het park en werd door meerdere mannen verkracht. En in kamp Moria rest ze weinig anders dan wachten. Uitzichtloos wachten. De verhalen drukken je met je neus bovenop de ellende die deze vrouwen meemaken. ‘Dat onrecht, daar word ik heel boos van,’ vertelt Mijke de Jong. ‘Ik hoop dat die woede in de film zit. Dat mensen denken: ik zit hier maar in mijn bubbel. Wat is mijn aandeel in dit verhaal?’

Het kost De Jong nog steeds moeite om de hartverscheurende verhalen van de vluchtelingen van zich af te zetten. ‘Tijdens het filmen moet ik me enigszins afsluiten om door te kunnen werken. Terug in Nederland kwam de ellende daardoor extra hard binnen. Deze productie heeft me erg geraakt, ik ben nog bezig met de verwerking.’ Dat is voor de filmmaker geen reden om dit soort verhalen uit de weg te gaan. In tegendeel. ‘Het is ontzettend belangrijk om dit soort verhalen te vertellen. Voor de mensen in de vluchtelingenkampen, die eindelijk het gevoel hebben dat ze gezien en gehoord worden. En voor de mensen in Nederland, die zich hopelijk realiseren dat mensen op de vlucht net zo zijn als jij en ik. Met dezelfde dromen en verlangens.’

Maliheh en Nahid dromen alvast van een nieuwe film. ‘Toen we in Iran woonden, wilden we al acteren. Ervaren hoe het is om voor de camera te staan en herkend te worden. Door deze film denken we: misschien gaat het wel lukken om echt actrice te worden. We hebben Mijke al gevraagd of we in haar volgende film mogen spelen!’ Ze zitten inmiddels, samen met hun oudere zus, in een vluchtelingenkamp in Bremen, in afwachting van hun asielaanvraag. Zo zijn ze alvast in de buurt van de rest van de familie, die in Bremerhaven woont. Ondanks de afstand sluit Mijke de Jong het niet uit dat ze nog eens een film met de meiden gaat maken. ‘Ik zou het heel leuk vinden. Bovendien heb ik zelf ook veel geleerd van het werken met zo’n gemengde cast en crew. Al die culturen zo dicht op elkaar, dat is rijkdom. Zo zou ik mijn hele leven wel willen werken. Dit is voor mij de ultieme manier van filmmaken.’