De verbeelding van autisme in films en series

In 1988 was Rain Man de eerste grote publieksfilm met een prominente rol voor een autistisch personage. Ruim dertig jaar later is het aanbod een stuk uitgebreider: filmsite IMDb noemt bijna vierhonderd titels van films en series rond het thema autisme. De nieuwste productie op dit gebied is het Franse drama Hors normes (internationale titel: The Specials) van regisseursduo Éric Toledano en Olivier Nakache. Net als hun hitfilm Intouchables uit 2011 is Hors normes gebaseerd op ware gebeurtenissen en verpakt als aanstekelijk feelgoodverhaal. Centraal staan twee bevriende mannen die zich inzetten voor autistische kinderen die nergens anders meer terechtkunnen.

Hoe realistisch is de verbeelding van autisme in Hors normes? En hoe accuraat zijn eigenlijk al die andere films en series waarin autisme voorkomt? We vroegen het ervaringsdeskundige Anne van de Beek (1988), film- en televisiewetenschapper en zelf gediagnosticeerd met autisme. Op haar blog A-typist schrijft ze regelmatig over autisme in films en series.

Autistisme is een erg breed begrip, hoe wordt uw dagelijks leven er door beïnvloed?
Anne van de Beek: ‘Ik heb officieel de diagnose asperger gekregen, al wordt die tegenwoordig niet meer gegeven; nu wordt er algemener gesproken over een autismespectrumstoornis. Ik woon begeleid, omdat ik bijvoorbeeld moeite heb met plannen, snel overprikkeld raak en sociaal contact soms lastig vind. Maar tegelijkertijd leid ik een behoorlijk zelfstandig leven.’

Heel anders dan de personages in Hors normes.
‘Ja, daar kon ik me dan ook moeilijk mee identificeren. Voor mijn gevoel schetst de film een realistisch beeld van autisme, maar dan wel alleen van bepaalde, hevige vormen, al dan niet in combinatie met gedragsstoornissen. Meer dan een film over autisme is het eigenlijk een film die een maatschappelijk probleem aankaart, namelijk dat er in de samenleving vaak geen plek is voor mensen die niet voor zichzelf kunnen zorgen. Ook in Nederland zie je maar al te vaak dat kinderen met autisme of bepaalde gedragsproblemen van instelling naar instelling worden gestuurd. Ik vond het mooi om te zien hoe de mannen in de film dat probleem weten op te lossen. Daarnaast vond ik het sterk dat de begeleiders in de film zelf ook allemaal hun portie problemen hebben; dat laat zien dat we elkaar allemáál kunnen helpen, dat iedereen een rol in de maatschappij kan vervullen.’

U schreef uw afstudeerscriptie over de representatie van autisme in Hollywoodfilms. Het begon allemaal met Rain Man. Hoe kijkt u naar die film?
‘Met dubbele gevoelens. Destijds was hij heel vernieuwend. Er heerste toen nog een zeer beperkt beeld van autisme. De klassieke autist was iemand met een lage intelligentie, die amper kon praten, maar het personage in Rain Man liet een heel ander beeld zien. Het probleem is alleen dat hij naast autistisch ook savant is, wat betekent dat hij extreem intelligent is op één gebied. Dat gaat soms samen, maar lang niet altijd. Omdat Rain Man heel lang dé film was over autisme, ontstond bij sommige mensen het idee dat elke autist bijvoorbeeld in één oogopslag kan zien hoeveel lucifers er in een doosje zitten. Er zijn heel veel stereotypen uit die film voortgekomen.’

Wat is er sindsdien veranderd?
‘Er is natuurlijk veel meer variatie gekomen, zowel in films als series. Toch blijft het beeld nog wel beperkt. Autisme wordt meestal heel zichtbaar in beeld gebracht: personages zijn bijvoorbeeld agressief of hebben plotselinge uitbarstingen. Hors normes begint ook weer zo, met een meisje dat door meerdere mensen moet worden vastgehouden. Ik snap dat wel, want film is nu eenmaal een visueel medium, en extremen zijn in beeld interessanter dan nuances. Maar in werkelijkheid is autisme vaak helemaal niet goed zichtbaar. En in die zin zorgen zulke films dus voor een vertekend beeld. Ik krijg zelf regelmatig te horen: “Ik kan helemaal niet zien dat jij autisme hebt.” Mensen kunnen gaan denken dat je je aanstelt.’

In welke film of serie vindt u dat autisme het best is verbeeld?
‘In de Scandinavische serie The Bridge wordt het autisme van een van de hoofdpersonen, een vrouwelijke rechercheur, haast terloops gepresenteerd. Het is niet waar de serie om draait, dat vind ik wel verfrissend. Bovendien zijn vrouwen met autisme in films en series heel schaars, dus dat is ook een pre. Daarnaast ben ik erg enthousiast over de Nederlandse animatiefilm Mind My Mind, die momenteel veel succes heeft op festivals. Daarin krijg je letterlijk een inkijkje in het hoofd van iemand met autisme, wat natuurlijk bijzonder is, omdat film meestal alleen de buitenkant laat zien. Zo krijg je meer inzicht in waar bepaald gedrag vandaan komt.’

Momenteel is de Netflix-serie Atypical, over een tiener met autisme, erg populair. Hoe vindt u die?
‘Die serie wordt lovend ontvangen door kijkers zonder autisme, en dat snap ik wel, want hij zit dramatisch goed in elkaar. Maar de meeste kijkers met autisme, die vooral op beeldvorming letten, zijn veel negatiever. Vooral het eerste seizoen was erg eenzijdig, omdat er maar één vorm van autisme werd getoond, en dan ook nog in combinatie met veel clichés. Ook werd er online veel geklaagd over het feit dat de hoofdpersoon niet wordt gespeeld door iemand met autisme. Het mooie is wel dat de makers naar die kritiekpunten hebben geluisterd. In het tweede seizoen hebben ze een groep nieuwe personages geïntroduceerd die allemaal autisme hebben, en die ook nog eens worden gespeeld door autistische acteurs. Ik vind dat wel hoopgevend: blijkbaar heeft het dus zin om je uit te spreken op dit gebied.’