Drie gerenommeerde kunstenaars over virtual reality

De redenen om te kiezen voor het nieuwe medium – alle drie wagen zich voor het eerst aan VR – blijken onderling nogal te verschillen. Iñárritu, bekend van films als Babel, Birdman en The Revenant, wil ruimte opeisen. ‘Ik wil de kaders van cinema openbreken. In Carne y arena kan het publiek vrij rondlopen. Ik heb ze mijn film in getrokken, zeg maar. Zodat ze kunnen meemaken wat de migranten meemaken.’ Dat openbreken van de kaders viel nog niet mee. ‘Ik moest voor elk personage dat je tegenkomt een script schrijven. Want dit is geen tweedimensionaal scherm waarop ik voor negentig procent bepaal waar jij naar kijkt. Dit is een wereld waarin je 360 graden om je heen kan kijken. Het verhaal moet overal verteld worden.’

Abramovic, de ‘grootmoeder van de performancekunst’, zoals ze zichzelf noemt, kwam op VR ‘omdat ik mijn hele kunstenaarsleven lang heb onderzocht waar de fysieke en psychische grenzen van mijn lichaam liggen. En in VR kan ik alles doen. Ook wat ik in het echte leven nooit zou kunnen, wat echt een verbluffende ervaring is. Dat je je lichaam ook kunt gebruiken als virtueel lichaam.’

Abramovic is als enige van de drie ook zelf (als avatar dan) aanwezig in haar installatie. ‘Ik had ooit in Zagreb een oude professor, een schilder van over de tachtig, die mij vertelde dat je je handen mag dichtknijpen wanneer je als kunstenaar in je leven één goed idee hebt. Heb je er twee dan ben je een genie. Ik ben bepaald geen genie [al wordt daar in de kunstwereld heel anders over gedacht, GB], maar wanneer ik terugkijk op mijn leven kan ik toch zeggen dat ik inderdaad één goed idee heb gehad. En dat is werken met mijn eigen lichaam. Mijn lichaam is namelijk wat mij verbindt met ieder ander. We hebben allemaal een vergelijkbare structuur, een hart en longen. Door mijn eigen lichaam te begrijpen, begrijp ik andere mensen. En nu heb ik ook een virtueel lichaam.’

Anderson wil zelf juist niet aanwezig zijn in VR. ‘Ik wil in mijn werk ontsnappen aan deze wereld. Ik wil loskomen van mezelf. Wat mij zo aantrekt in VR is dat ik daar ineens kan vliegen. Dat geeft me een enorm gevoel van vrijheid. En vraag me niet waarom ik me vrij wil voelen, ik ben kunstenaar om vrij te kunnen zijn. Wat ik zo mooi vind aan VR is dat je een soort ruimte binnenloopt waarvan niemand precies weet wat je daar moet doen. Ik ook niet, dat ben ik nog aan het ontdekken. Alejandro en Marina willen min of meer dat VR niet te onderscheiden is van de werkelijkheid, terwijl ik juist het tegenovergestelde wil. En dat is zo mooi aan dit medium, dat het allebei kan.’

Hoewel Abramovic in haar eerdere werk altijd contact met de bezoekers zocht, lijkt dat contact in VR ver weg. Volgens Abramovic valt dat wel mee. ‘De kracht van fantasie is enorm. Toen ik me begon te verdiepen in VR kwam ik een geval tegen van een Amerikaanse soldaat die in Afghanistan zware brandwonden had opgelopen. Geen pijnstillers of morfine konden hem helpen. Hij had de hele tijd helse pijnen. Totdat hij in VR meegenomen werd naar een ruimte waarin hij zich voorstelde dat zijn lichaam gevuld was met ijs. Toen hield de pijn op. Waanzinnig toch? Pijn blijkt een emotie. Je kan dus onmogelijk zeggen dat je in VR geen contact kan maken met mensen. Je maakt juist heel diep contact met ze.’

Die ervaring had Iñárritu ook. ‘Ik heb mensen zich achter de grenspolitie zien opstellen, die waren bang voor de migranten. Er waren ook mensen die voor het kind gingen zitten, om het te beschermen. En ik heb ze boos gezien, schreeuwend tegen de politie. Heel heftige reacties waren dat. Ik heb wel eerder films gemaakt die een emotionele impact op mensen hadden, maar nooit zoiets als dit. En vergeet niet, dat waren films van twee uur, dit filmpje duurt maar zesenhalve minuut. En de reactie is meer dan alleen emotioneel. Het is alsof mensen anders over de wereld gaan denken.’

Anderson viel op dat de mensen die zich het vrijst in Chalkroom bewogen, jongens van een jaar of negen waren. ‘Ik weet niet precies wat ze er allemaal uithaalden, maar gamers blijken mijn ideale publiek te zijn. Die weten hoe ze zich moeten verplaatsen en proberen zonder enige angst alles uit. Ik had nooit gedacht dat mijn publiek uit negenjarige jongens zou bestaan, maar ik vind het fantastisch.’ De op de muren geschreven verhalen verdwenen door al het vliegen wel wat naar de achtergrond. ‘Dat had ik vooraf niet goed ingeschat. Aanvankelijk was ik dan ook een beetje teleurgesteld, want ik dacht dat we met VR eindelijk een soort verhalenmachine hadden waar je van alles en nog wat mee kan doen. Maar dat van die verhalen viel nogal tegen.’

‘VR is geen narratief medium,’ ontdekte Iñárritu ook. ‘Maar dat is niet erg. VR zal zijn eigen grammatica moeten ontwikkelen. Iets zonder woorden. Ik denk dat er niet eens een verhaal verteld hoeft te worden. Het is veel meer dan dat. De mogelijkheden zitten meer in het voelen en ervaren. Ik denk dat volgende generaties met deze nieuwe techniek verbluffende ervaringen zullen kunnen oproepen.’ Abramovic onderstreept Iñárritu’s verwachtingen. ‘Stel, je kan een kind in VR meenemen naar de Melkweg en hem daar tussen de sterren laten zweven. Dan zal dat veel meer impact hebben dan het voorlezen van De kleine prins. Want dat is een boek en in VR gaat de ruimte voor hem open.’

Zitten er ook gevaren aan leven in een virtuele wereld? Iñárritu twijfelt nog. ‘Ik hoop dat we van VR kunnen leren. Dat VR ons bewuster kan maken van de echte wereld. Doordat we op een andere manier gaan kijken naar die werkelijkheid. Ik hoop toch niet dat VR voor sommige mensen belangrijker wordt dan de werkelijkheid. Al gaat het wel rap die kant op, met al die videospelletjes en het geweld en de porno. Dat is natuurlijk niet tegen te houden, maar hopelijk kunnen we er ook andere dingen tegenover zetten.’

Abramovic ziet nu al gevaren. ‘In VR denkt je brein dat wat je ziet echt is. Een beetje zoals vroeger met dat filmpje van de gebroeders Lumière waarin een trein op het publiek af rijdt, waarna iedereen de zaal uit stuift. Dat was een emotionele reactie omdat mensen dachten dat die trein werkelijk naar binnen kwam rijden. Dat is gelijk ook een gevaarlijke kant van VR. Dat het zo echt lijkt dat het de werkelijkheid zou kunnen vervangen. Met name kinderen zouden er verslaafd aan kunnen raken.’

Anderson, tot slot, is optimistischer. ‘Mijn geheime doel met VR is dat er een wereld ontstaat waarin niet alles draait om mij, mij, mij. Waarin je vrij bent van iedere verplichting. Ik weet, het is een prachtig maar idioot idee, vooral omdat veel mensen juist een heel andere kant op trekken in het medium. Maar ik denk dat het een belangrijke egoloze wereld zou kunnen worden. En ik ben niet bang dat we zullen worden afgesneden van de werkelijkheid, want je hoeft je bril maar af te zetten en dan zit je er gelijk weer middenin. Ik denk dat het juist goed is dat je even in een andere werkelijkheid bent geweest, omdat het je dwingt na te denken over je eigen situatie. Want is die wel zo goed? Vergelijk het met wat er met je gebeurt na een groot ongeluk. Ik ben gek op momenten dat alles even helemaal uit elkaar valt, zodat ik gedwongen word me bepaalde dingen af te vragen. Waarom werk ik eigenlijk zo hard? Waarom wil ik toch zo veel? Wat ben ik toch een idioot! Relax een beetje, kijk om je heen en richt je leven anders in. En dat is precies wat een kunstenaar doet. Die breekt eerst de werkelijkheid af om er vervolgens anders en fris tegenaan te kunnen kijken.’

Voor meer informatie over de drie VR-installaties, ga naar eyefilm.nl/carne-y-arena, eyefilm.nl/chalkroom en eyefilm.nl/rising