David Barnouw, medewerker van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie: 'Zestig jaar geleden werd Nederland bevrijd. Het werd tijd om eens met onbevangen blik naar allerlei propagandafilms uit die tijd te kijken . Ze komen uit twaalf verschillende landen, gestreefd is naar een representatieve doorsnee [zie de IDFA-site]. Ik heb het aangezwengeld en vervolgens specialisten aangezocht om met hen en de IDFA-medewerkers de programmering samen te stellen: filmhistoricus Chris Vos, filmhistoricus Bert Hogenkamp, Gerda Jansen Hendriks van Andere tijden, en Bernadette Kester, die Film Front Weimar heeft geschreven.'
Wat waren de criteria?
'
Documentaire films, dus geen speelfilms, tussen 1939 en '45 gemaakt en destijds
ook vertoond. Geen Riefenstahl inderdaad, maar bijvoorbeeld wel de beruchte film
Der ewige Jude. We hebben diverse buitenlandse filmhistorici om hun "topstukken
" gevraagd. Een enkele keer ligt dat nog steeds gevoelig, zo wil men een in
Vichy-Frankrijk gemaakte antisemitische film nog niet vrijgeven. En
ondertiteling kan een probleem vormen, bijvoorbeeld bij Russische en Japanse
films. We proberen overigens ook nog uit verschillende landen de weekjournaals
over de invasie in Normandië te krijgen. Dat is leuk vergelijken.'
Wat is
een 'goede' propagandafilm?
'Wanneer je als toeschouwer denkt dat je
eerlijk wordt voorgelicht. Dat gebeurt door een slimme combinatie of manipulatie
van beeld, tekst en geluid. Zodra je denkt: dit is propaganda, werkt het niet
meer. Een nazi-film voor nazi's vertonen heeft geen meerwaarde. Kijk,
tegenwoordig komen op tv dagelijks oorlogsbeelden voorbij, niemand kijkt er nog
van op, maar toen was het publiek nog aangewezen op bioscoopjournaals en -
documentaires, en gemakkelijker te beïnvloeden.
Der ewige Jude, waarin
joden met ratten worden vergeleken, is uiteraard een kwalijke. Vroeger kon je zo
'n film alleen op een besloten congres zien, met wetenschappelijk commentaar
erbij. Tijdens het IDFA is hij te zien in een versie waarin Sabbath van Jan
Teunissen is verwerkt. Dat is een neutrale, haast ontroerende film, maar in deze
context zwaar misbruikt voor propaganda. Maar we hebben ook Desert Victory,
over de tankoorlog in de woestijn van Noord-Afrika. Net een zeeslag, je ziet
zand opstuiven alsof het boeggolven zijn. Bij de opnamen zijn overigens veel
cameramensen gesneuveld of gevangengenomen.'
Konden de Nederlanders er
wat van?
'Tsja, als je ze naast de Duitse films ziet maakt het toch een wat
povere indruk. Alsof je de NSB met de NSDAP vergelijkt. De NSB-landdagen steken
ook bedaard en losjes af bij de perfect georganiseerde nazi-partijdagen. Niet
alle propagandafilms zijn even verderfelijk hoor. Door de stapeling van
stereotypen en vooroordelen, door de opgewonden toon of muziek kun je er ook om
lachen. Je beseft dat propaganda sindsdien veel subtieler is geworden, het
publiek is natuurlijk ook beter geïnformeerd.'
Debat Docs at War:
Zaterdag 26 november om 15.00 uur, De Balie, Amsterdam
Gasten: Phil Taylor
(Universiteit van Leeds), Roel Vande Winkel (Universiteit van Gent) en Kay
Hoffmann (Haus des Dokumentarfilms).