Na Heimat 2 bleek regisseur Edgar Reitz genoeg materiaal voor een derde deel te hebben. Geld was veel moeilijker te bij elkaar te brengen.

Wanneer vatte u het plan op om aan Heimat 3 te beginnen? Was dat al tijdens de productie van Heimat 2?
'Kort na de televisieuitzending van Heimat 2 liep ik over van enthousiasme. Ik wilde er mee doorgaan, om de verhaalstroom voort te zetten. Ik voelde dat verloop van het verhaal heel intens tijden het jaar waarin Heimat 2 overal ter wereld toegejuicht werd, en ik wilde meteen vooruit met het werk. De talloze ontmoetingen met het publiek, de lovende kritiek, de duidenden kranten waarin volslagen vreemden mij het verhaal van hun leven vertelden, dat alles was zo inspirerend dat elke vrije minuut nieuwe verhalen schreef. Het duurde dus niet lang voor ik genoeg materiaal bijeen had voor een derde Heimat en ik voelde een enorme aandrang om er onmiddellijk mee door te gaan. Deze creatieve opstoot werd echter zwaar op de proef gesteld, vermits het negen lange jaren duurde om het geld bijeen te krijgen voor ik uiteindelijk met opnemen kon beginnen. Maar één ding was van bij het begin duidelijk: ik wilde teruggaan naar de hoofdlocatie waar Heimat was begonnen: de Hunsrück.'

De locatie was dus meer de drijfveer voor Heimat 3 dan een bepaalde historische fase? Dat is verrassend voor een filmmaker die de kroniek als basis voor speelfilm ontdekte.
'Er is een nauw verband tussen tijd en plaats. Van zodra ik een plaats beschrijf kom ik in contact met haar geschiedenis. In dat opzicht is elke locatie een historische plaats. Je moet ze gewoon bekijken vanuit het perspectief van de verteller. De idee om terug te keren naar de rand van de Hunsrück - let wel : de rand, niet het middelpunt - was er wel van in het begin. Maar er was een bepaalde aarzeling en ook een zekere terughoudendheid : wat was er op deze plaatsen die eens zo vertrouwd waren gebeurd? Hoe werd de nieuwe, hedendaagse, geschiedenis in de dingen en mensen daar weerspiegeld? De historische gebeurtenissen die ons allen hadden veranderend : de val van de Muur in 1989/90? Ik vond het een grote uitdaging om deze geschiedenis na te gaan, nu eens niet in Berlijn of Oost-Duitsland, maar in een plaatsje in West-Duitsland, op een plek die afwijkt van het beeld dat iedereen lijkt te hebben van West-Duitsland.'

Het virtuele centrum van Heimat, Schabbach, is inderdaad niet bepaald het middelpunt van de grote gebeurtenissen in de wereld.
'Tja, en toch is Schabbach het middelpunt van de wereld. De vraag wie de mensen zijn, de protagonisten van de wereldgeschiedenis die het wiel doen draaien, die vraag blijft onbeantwoord. De geschiedenisboeken beweren dat het de politici zijn, de machthebbers of de grote intellectuelen, de mensen die op de voorpagina van de kranten staan. Ik heb daar mijn twijfels over. Ik geloof niet dat zij de échte drijvende kracht van de geschiedenis zijn. Zij zijn de indicatoren van iets, de manifestatie van algemene omstandigheden. Kiesresultaten, zelfs de verkiezing van een Amerikaanse president, zijn bij voorbeeld niet de triomf van mensen, maar veeleer het zichtbaar worden van sfeer en algemene stemmingen, misschien ook het effect van kapitaal. Wij zouden allemaal anders willen zijn. Wij willen dat individuen, zoals kunstenaars bij voorbeeld, in staat zouden zijn om de wereld te veranderen . Dat is een verzuchting, een verlangen. Maar de echte geschiedenis wordt door andere, anonieme krachten bepaald. En dat is waarom het fictieve Schabbach een plaats is waar je kunt observeren wat het hart van de wereld beroert. De grote kwesties spelen hier meestal geen rol, maar je kunt de stemmingen waaraan de mensen onderworpen zijn observeren.'

Walter Höllerer zei ooit : het provinciale is een mogelijkheid. Bent u het hier mee eens, of is het provinciale vandaag alleen maar het provinciale, terwijl de échte muziek in de metropool gespeeld wordt?
'Dat is nu juist het thema van Heimat. Tijdens de decennia waarover ik het in de film heb wisten de mensen dat zij in een dorp leefden, dat de grote wereld veraf was en dat de grote kwesties hen niet aangingen. Bij sommigen onder hen ging het daarom ook jeuken, en op een dag waren ze weg : zij wilden de wereld zien en kwamen maar zelden terug met wat zij beleefd op opgedaan hadden. Het dorp blijft achter, als in een droom. Heimat 2 vertelt van jonge mensen die uit het platteland zijn weggevlucht naar de grote steden, waar zij onder elkaar kleine cultgemeenschappen stichtten, vriendenkringen waarin zij elkaar en zichzelf konden herkennen en waarin hun overlevingsdrang zich kon ontwikkelen. De provincies zijn de gebieden van waar men wegvlucht, de stad is waar men op een gebrek aan begrenzingen stuit. Nu, in Heimat 3, moest ik mijzelf de vraag stellen: bestaat de provincie nog wel echt? In de klassieke zin van het woord zeker niet. Grenzen vind je nergens meer, ook daar niet. Dezelfde graad van onkunde van de wereld bestaat nu zowel in de stad als op het platteland. Het wordt niet langer door de plaats, dan wel door de persoon bepaald. Aldus bestaat de provincie dus niet meer. Maar in mijn ervaring, hoe simpel ook, is een plek zoals de Hunsrück een volslagen onbekende. Er bestaat nog steeds die onmiskenbare sfeer, er zijn nog steeds die gebouwen, gebruiken, gezichten, geuren, dialecten en plaatsnamen, sentimenten en familiegeschiedenissen. Die leven nog steeds, diep in de ziel van verborgen werkelijkheden die nooit de media halen en die ik bijgevolg in mijn films aan de oppervlakte wil brengen.'

Waar is "thuis" dan, als er vandaag alleen nog alomtegenwoordigheid bestaat?
'In dialecten bij voorbeeld. Je zou verwachten dat dialecten met uitsterven bedreigd zijn, maar niets is minder waar . In Heimat 3 hoor je een rijke verscheidenheid aan idiomen, vooral dan Saksisch , Hessisch, Beiers en het Nederduits van de Hunsrück natuurlijk. Het is natuurlijk niet meer hetzelfde als in de tijd toen mensen als Hermann Simon leerden eerst mooi Hoogduits om dan de Hunsrück te verlaten. Vandaag trekt de Hunsrücker gewoon de wereld in met zijn eigen dialect. Ik denk dat dit iets te maken heeft met de behoefte aan het gevoel ergens thuis te horen in een plaats waar men niet echt "thuis hoort". Het is mij opgevallen bij Oostduitsers, bij voorbeeld, die hun Saksisch accent pas begonnen te cultiveren na de val van de Muur. Thuis verwijst dus niet meer naar de plaats waar men zijn "roots" heeft, maar naar de tijd waarin men leeft.'

Waar was u toen de Muur viel, en hoe beleefde u deze gebeurtenis?
'In de herst van 1989 zat ik midden in de opnamen van Heimat 2. Tijdens de avond van 9 november was ik op weg naar een gesprek met een actrice. Toen ik na afloop de straat op ging om door Schwabing naar huis te stappen hoorde ik uitbundige stemmen in een studentenclub Deutschland über alles" zingen. Zij zongen de zogenaamd "nationalistische" eerste versregel - iets wat niemand eerder zou gedurfd hebben. Ik herinner mij dat ik zelfs een beetje bang was : we wisten ook niet dat de Neo-Nazi's enige tijd later de kop zouden opsteken in Oost-Duitsland...
De val van de Muur had onmiddellijke gevolgen voor de aan de gang zijnde filmopnamen. Er is een sequentie in Heimat 2 waar mijn protagonisten langsheen de transitroute doorheen de DDR naar Berlijn reizen. Elk van ons heeft die tocht ontelbare keren gedaan en kende die absurde controles en pesterijen die je onderweg kon tegenkomen. Ik had zo'n reis doorheen de DDR gepland in de film en had nauwelijks een paar weken tevoren toestemmingen voor filmopnamen aangevraagd bij de DDR autoriteiten . Ik had het gevoel dat zij, tegen alle verwachtingen in, toch toestemming zouden geven om langsheen deze route te filmen. En toen viel de Muur, en kon ik filmen op de autosnelweg naar Berlijn zónder toestemming. We filmden echt op het keerpunt : officials die een paar weken eerder nog grenscontroles uitvoerden en Westduitse auto's uitkamden speelden nu als figuranten. Ik kon hen in hun eigen kleine hokjes zetten en hen vragen controles uit te voeren op de auto's die ik voor de film zou laten voorbijkomen.'

Voor Heimat werkte u aanvankelijk alleen, en vervolgens samen met co-auteur Peter Steinbach. U schreef Heimat 2 alleen, en voor Heimat 3 hebt u opnieuw een co-auteur gevonden, Thomas Brussig. Waarom gebeurde dat en wat was het resultaat?
'Ik zocht al een paar jaar naar een geschikte co-auteur voor Heimat 3 omdat ik zag dat ik het over ervaringen en gebeurtenissen ging hebben die buiten mijn persoonlijk bereik lagen, vooral dan waar het de levens van de mensen in Oost-Duitsland betrof. Voor een verteller is er geen betere controle dan de eigen ervaring. Er bestaat geen boek of bron van informatie in de wereld waar je alle details die je voor een film nodig hebt kunt vinden en verifiëren. Op een bepaald ogenblik kreeg ik een aanbod als gastdocent aan de Filmschool van Babelsberg in Berlijn voor de cursussen dramaturgie en scenario, en Thomas Brussig was een van mijn studenten . Ik vernam dat hij al een geslaagd boek had uitgegeven en ik genoot ten zeerste van de lectuur van "Helden zoals wij" tijdens een treinreis. Het kwam dus bijzonder goed uit dat de filmschool het jaar tevoren Heimat 2 in Potsdam vertoond had. Brussig was een van de organisatoren. Hij kende Heimat 2 dus en was er ook enthousiast over. Hij was dus onmiddellijk geïnteresseerd toen ik hem over Heimat 3 sprak, ook al was ik op dat ogenblik allesbehalve zeker dat ik de film ooit zou kunnen maken.'

In de gegevenheid dat een familie het centraal gegeven was van Heimat en een groep vrienden die een soort surrogaatfamilie werden in Heimat 2, welke invalshoek mogen we dan voor de personages van Heimat 3 verwachten?
'Doorheen het verloop van Heimat 3 wordt het duidelijk dat familiebanden veel sterker zijn dan iemand van ons had aangenomen. Ik denk dat dit een inzicht is dat sedert de jaren zeventig zowat overal is gaan groeien. Er was een tijd toen we dachten dat werk de banden tussen mensen schiep. Maar als je even van dichtbij kijkt, dan zie je meteen die band enkel betrekking heeft op economisch succes en geld. En als we ons vandaag de vraag stellen in welke relaties geld geen rol speelt, dan vind je die eigenlijk alleen maar bij familierelaties. Hermann en Clarissa zijn een paar uit de jaren zestig die hun relatie zagen als een soort vrij partnership. Zij trouwen nooit, maar uiteindelijk worden zij toch een deel van een grote familie .'

Ja, het klinkt conservatief, maar het is misschien meer zo dan we graag toegeven.
'Door een familieverhaal te vertellen weet ik dat ik overal ter wereld begrepen zal worden. Overal, of het nu in Afrika is of in Japan of bij de Eskimo's. Van zodra je zegt: dit is de dochter van die vader of die moeder, en dat is waarom zij begaan zijn met wat haar overkomt, dan heb je iets wat iedereen begrijpt. Iedereen weet wat familiegroepen zijn. Het lijkt een fundamentele wet in menselijke relaties.'

Hermann en Clarissa zijn niet echt de hoofdpersonages in het verhaal. Zij zijn misschien zoiets als een narratieve kapstok, maar het fascinerende in Heimat 3 is dat de twee rolbezettingen van de vorige films, Heimat en Heimat 2, tot op zekere hoogte vermengd worden. Heeft elke aflevering haar sleutelfiguur, of hoe hebt u dat aangepakt?
'Ik zou het liever aan de toeschouwer overlaten welke personages hij uit de talrijke figuren in het verhaal verkiest. Het zijn niet zozeer de individuele personages die de helden van een aflevering van Heimat 3 worden, dan wel de paren personages : Hermann en Clarissa, Gunnar en Petra, Hartmut en Galina, Tillmann en Moni. Maar er zijn ook alleenstaande figuren, zoals Ernst, of Anton, de jonge Matko of de heerlijke Lulu. Op Nieuwjaarsdag 2000 maakt zij met enkele vrienden een korte tocht langsheen de oevers van de Main in Frankfurt . Iets in haar vraagt haar of er behalve voorspoed en zekerheid nog iets anders de moeite waard is. Haar partner wil weten welke rol de liefde voor haar speelt . Maar Lulu lijkt niet te weten wat liefde is. Haar kind heeft muzikaal talent en zij heeft hoop voor hem, maar voor zichzelf weet zij het helemaal niet. Heimat 3 eindigt met Lulu in tranen. Zij is net 33 geworden, de leeftijd die Hermann ooit "de leeftijd van Christus" had genoemd. Ik had graag een antwoord gehad op de vragen die Lulu aan de wereld stelt, en ik had haar graag het plezier van een glimlach gegund...'

Hoe kiest u de acteurs? Maakt u opnamen? Werkt u met agenten?
'Ik heb zo een beetje mijn eigen agentschap met Petra Kiener, die al veel jaren met mij werkt en advies heeft gegeven. Zij heeft een fenomenale job gedaan met Heimat 3. Ze werkte met agenten, theaters, toneelscholen en met collega's, stelde hen de rollen voor die moesten worden ingevuld, en maandenlang kreeg zij foto's en video's. Zij maakte afspraken met honderden acteurs. Je mag niet vergeten dat er in Heimat 3 niet minder dan 93 " sprekende rollen" moesten worden ingevuld.'

Welke rollen waren moeilijk in te vullen?
'Tobi bij voorbeeld. Uiterlijk moet hij lang rood haar hebben, er uitzien als een overjarige DDR hippie. Maar voor mij waren ook de dialecten belangrijk. De acteurs moesten de dialecten van de diverse regio's kunnen spreken en moesten dat op een authentieke manier kunnen, een natuurlijke omgang met het dialect hebben. Gunnar, bij voorbeeld, die ook moest kunnen optreden als een Honecker-imitator! Ik hield uitvoerige screen tests tijdens de herfst van 2001. Ik werkte ook met een kleine ploeg, onder wie een kostuumontwerper die een uitgebreide kleerkast had. Thomas Mauch deed het camerawerk. Wij kleedden de acteurs volgens hun rollen en lieten de make up artiest de diverse profielen maken. Ik schreef specifieke scenes voor de screen tests omdat ik de scenes uit het script niet op voorhand wilde laten "verslijten". Later volgden dan nog een aantal casting activititeiten in de Hunsrück zelf.
Boven op de sprekende rollen, waarvoor we professionele acteurs aantrokken, waren er nog eens 150 of zoiets waarvoor ik personages uit de omgeving zocht. De Russische Duitsers, bij voorbeeld, wier taal mij erg interesseerde, waren heel moeilijk omdat zij een avontuurlijke mengelmoes van Russisch en Duits spraken. De 14-jarige Matko, die in deel 5 een belangrijke sleutelrol speelt, moest ook zo authentiek mogelijk gecast worden. Het vergde meer dan een jaar aan screen tests tot we de juiste Hunsrücker jongere vonden in Patrick Mayer.'

Wanneer werd het u duidelijk dat de rollen van Clarissa, Hermann, Anton en Ernst gespeeld zouden worden door dezelfde acteurs als in Heimat of Heimat 2?
'De rol van Clarissa kon eigenlijk bijna niet door een andere actrice dan Salome Kammer gespeeld worden. Zij is een zangeres en moet een aantal optredens doen waar zij live moet zingen . Als je Clarissa's optredens in operahuizen, concertzalen of zelfs op kleine podia wil tonen, dan kan dat alleen maar authentiek zijn als je een actrice hebt die dat allemaal kan. Het was dan ook logisch dat Henry Arnold opnieuw haar partner zou spelen. De zeventien jaar die verstreken tussen de filmreeksen waren voor makup artiest Paul Schmidt een uitdaging, na het schitterende werk dat hij had gedaan bij Marita Breuer voor de rol van Maria in de eerste Heimat. Michael Kausch en Matthias Kniesbeck waren in feite twintig jaar ouder sinds de opnamen van Heimat, maar dat was niet genoeg. Volgens het script moesten er immers 40 jaar verstreken zijn. Ik zou u dagenlang kunnen onderhouden met wat Paul Schmidt , de kostuumontwerper en de acteurs ondernamen om er uit te zien zoals hun leven en rollen qua leeftijd vereisten. Dit gebeurde allemaal lang voor de opnamen begonnen en maakte deel uit van de casting.'

Hoe was het om de acteurs van Heimat en Heimat 2 samen op locatie te krijgen?
'Het leek alsof er sedert het begin van Heimat geen tijd verstreken was, alsof alles moest zijn zoals het kwam. De acteurs schoten snel goed met elkaar op en vonden hun rollen heel snel terug. Zij wisten hoe het personage dat zij speelden was als kind, hoe het opgroeide, hoe hun moeder het behandelde. Zij wisten dat allemaal. Zij speelden eigenlijk een heel leven van een personage.'

Waar voelt u zich als filmmaker het meest op uw gemak? Op locatie, in de montagestudio of aan uw schrijftafel?
'Het opnameproces fascineert mij het meest. Tot op zekere hoogte is het een existentieel hoogtepunt : ik voel mijzelf in topform als ik kan filmen. Misschien is dat omdat je bij het filmen tegenover heel uiteenlopende uitdagingen staat. De interactie met mensen is daarin cruciaal. Als ik aankom op de set, dan word ik overvallen met vragen van de ploeg. De acteurs hebben vragen over hun rollen, hun kostuums, de locatie, hun partners. De technische ploeg, het camera team, iedereen heeft vragen. En terwijl je antwoorden geeft of zoekt kom je op nieuwe ideeën die je nooit zou hebben gehad tijdens het schrijven of tijdens de voorbereidingen. Een filmploeg is een ongelooflijk apparaat dat in staat is om bergen te verzetten.
Dat is waarom het altijd zo triestig is als de opnamen afgelopen zijn, zelfs na 250 dagen. De laatste draaidag is het einde van veel dromen. Om te kunnen beginnen met de montage moet je deze dromen kunnen achterlaten. Je kijkt naar het prototype van op afstand. En natuurlijk zie je de dagen van euforie terug vóór je. Maar dat is nu precies waarom het belangrijk is het opnameproces en de stroom van herinneringen in je geest te "monteren" voor de eigenlijke montage begint. Alleen dan kan de oogst en de montage van de gefilmde beelden slagen.
Het schrijven van het script kan ook veel genot en voldoening schenken. Bij de opnamen komen zich soms, helaas, teveel mensen zich bemoeien.'

Heimat speelt zich vrijwel integraal en uitsluitend af in Schabbach. Heimat 2 vrijwel uitsluitend in München. Is er voor Heimat 3 ook zo een locatie?
'De locatie voor Heimat 3 is de Hunsrück en omgeving. Geografisch gezien wordt de Hunsrück begrensd door de Rijn, waar de Rijnvallei begint. Geologen spreken van een kloof waarin de rivier doorheen het leisteengebergte snijdt. De Rijn is beslist een geografische grens. Het huis dat Hermann en Clarissa kopen en dat hun nieuwe thuis wordt staat recht op deze grens, met zijn rug naar de Hunsrück, als het ware. En toch is Schabbach maar een voetpad verwijderd. En wat Hermann oorspronkelijk plande als een duidelijke grenslijn, als een opening naar de Rijnvallei en haar cultuur, wordt doorheen de tijd vager en vager tot het uiteindelijk een terugkeer naar de Hunsrück wordt. Je zou dus kunnen zeggen dat Heimat 3 zich ook opnieuw in de Hunsrück afspeelt. Het uitzicht over de Rijn is ook het uitzicht op de wereld. Voor mij is de Rijn het symbool van de stroom van de geschiedenis, die altijd langs de Hunsrück heeft gevloeid, hier en daar krassen op de oppervlakte heeft achtergelaten, maar nooit de streek bepaald heeft. Zoals Zuckmayer schreef in ,,Des Teufel's General" : de Rijn is de ,, grote smeltkroes, de wijnpers van Europa", waar culturen eeuwenlang met elkaar versmolten. De rivier die de Zwitsers verbindt met de Nederlanders en de Noordzee, met alle minder leuke kanten van de moderne tijd : lawaai, verkeer, schade aan het natuurlijk milieu... Maar ik wil niet dat Heimat 3 zich bezondigt aan een idyllische terugkeer naar een ongerept droomland.'

Veel would-be idylles blijken zelfbedrog. Zelfs het samenzijn van Hermann en Clarissa. Zelfs het huis zelf lijkt later in de film zijn tol te eisen.
'Er is een huis dat een rol speelt in elke Heimat-sequel. In Heimat is dat het huis van de smid, het huis van de familie Simon, dat steeds meer een plek wordt van ontmoetingen, reunies en afscheid. De keuken met de balken waar je kunt gaan zitten en op adem komen van de odyssee van het leven. Dat is het middelpunt van de wereld.
In Heimat 2 is het villa Fuchsbau, een plek van waar weggegaan wordt, een plek van dromen en wanhoop.
In Heimat 3 ten slotte wordt dat het Günderrodehuis , a place of creative disorder, of regeneration, de poging tot duurzame liefde. Ik heb vaak ervaren dat zo'n huis ook een thuis kan zijn. Het bouwen ervan zélf is een eeuwenoude menselijke bezigheid.'

Hoe hebt u deze keer gewerkt met kleur en zwart/wit ? In Heimat werden de kleuren heel intuïtief gebruikt. De kleuren accentueerden magische momenten. Heimat 2 was meer "ter zake" in zoverre de nachten kleurrijk waren en de dagen zwart/wit. Hoe is dat in Heimat 3?
'Waar ik een hekel aan heb is de notie dat zwart/wit niet meer is dan het ontbreken van kleur. In Heimat 3 heb ik mijzelf daarom beperkt tot een paar onderling verbonden zwart/wit constructies. Zij komen alleen voor als de scenes verglijden naar het rijk van het universele of de eigentijdse geschiedenis. Scenes die te maken hebben met de val van de Muur, bij voorbeeld, worden verbonden aan historische gebeurtenissen van mensen in randsituaties, momenten die een beetje los staan van de handeling. Er zijn zulke scenes in delen 1 tot 4 .'

Bij het begin van ons gesprek zei u dat u, bij de start van de voorbereidingen voor Heimat 3, een zekere terughoudendheid voelde om terug te keren naar de Hunsrück. Vanwaar die terughoudendheid?
'Het feit dat de Hunsrücker zich zo identificeert met Heimat en dat Heimat zogezegd "hun nationaal epos" was geworden is te wijten aan het feit dat de reeks zo'n wereldwijde erkenning kreeg. Ons had in elk geval het prachtige landschap gefascineerd. Het spreekt zijn eigen taal, steekt je aan met een bepaald gevoel en geestesgesteldheid. Ook de manier waarop de Hunsrücker dit landschap hebben moeten verdedigen of beschermen tegen de loop van de geschiedenis en het leven was fascinerend. En toch zou ik daar niet voor altijd kunnen wonen. Ik ben een stadsmens geworden en geniet van de streken die in mijn films uitgebeeld worden op afstand.'