Wanneer vatte u het plan op om aan Heimat 3 te beginnen? Was dat al tijdens
de productie van Heimat 2?
'Kort na de televisieuitzending van Heimat 2
liep ik over van enthousiasme. Ik wilde er mee doorgaan, om de verhaalstroom
voort te zetten. Ik voelde dat verloop van het verhaal heel intens tijden het
jaar waarin Heimat 2 overal ter wereld toegejuicht werd, en ik wilde meteen
vooruit met het werk. De talloze ontmoetingen met het publiek, de lovende
kritiek, de duidenden kranten waarin volslagen vreemden mij het verhaal van hun
leven vertelden, dat alles was zo inspirerend dat elke vrije minuut nieuwe
verhalen schreef. Het duurde dus niet lang voor ik genoeg materiaal bijeen had
voor een derde Heimat en ik voelde een enorme aandrang om er onmiddellijk mee
door te gaan. Deze creatieve opstoot werd echter zwaar op de proef gesteld,
vermits het negen lange jaren duurde om het geld bijeen te krijgen voor ik
uiteindelijk met opnemen kon beginnen. Maar één ding was van bij het begin
duidelijk: ik wilde teruggaan naar de hoofdlocatie waar Heimat was begonnen: de
Hunsrück.'
De locatie was dus meer de drijfveer voor Heimat 3 dan een
bepaalde historische fase? Dat is verrassend voor een filmmaker die de kroniek
als basis voor speelfilm ontdekte.
'Er is een nauw verband tussen tijd en
plaats. Van zodra ik een plaats beschrijf kom ik in contact met haar
geschiedenis. In dat opzicht is elke locatie een historische plaats. Je moet ze
gewoon bekijken vanuit het perspectief van de verteller. De idee om terug te
keren naar de rand van de Hunsrück - let wel : de rand, niet het middelpunt -
was er wel van in het begin. Maar er was een bepaalde aarzeling en ook een
zekere terughoudendheid : wat was er op deze plaatsen die eens zo vertrouwd
waren gebeurd? Hoe werd de nieuwe, hedendaagse, geschiedenis in de dingen en
mensen daar weerspiegeld? De historische gebeurtenissen die ons allen hadden
veranderend : de val van de Muur in 1989/90? Ik vond het een grote uitdaging om
deze geschiedenis na te gaan, nu eens niet in Berlijn of Oost-Duitsland, maar in
een plaatsje in West-Duitsland, op een plek die afwijkt van het beeld dat
iedereen lijkt te hebben van West-Duitsland.'
Het virtuele centrum van
Heimat, Schabbach, is inderdaad niet bepaald het middelpunt van de grote
gebeurtenissen in de wereld.
'Tja, en toch is Schabbach het middelpunt van
de wereld. De vraag wie de mensen zijn, de protagonisten van de
wereldgeschiedenis die het wiel doen draaien, die vraag blijft onbeantwoord. De
geschiedenisboeken beweren dat het de politici zijn, de machthebbers of de grote
intellectuelen, de mensen die op de voorpagina van de kranten staan. Ik heb
daar mijn twijfels over. Ik geloof niet dat zij de échte drijvende kracht van de
geschiedenis zijn. Zij zijn de indicatoren van iets, de manifestatie van
algemene omstandigheden. Kiesresultaten, zelfs de verkiezing van een Amerikaanse
president, zijn bij voorbeeld niet de triomf van mensen, maar veeleer het
zichtbaar worden van sfeer en algemene stemmingen, misschien ook het effect van
kapitaal. Wij zouden allemaal anders willen zijn. Wij willen dat individuen,
zoals kunstenaars bij voorbeeld, in staat zouden zijn om de wereld te veranderen
. Dat is een verzuchting, een verlangen. Maar de echte geschiedenis wordt door
andere, anonieme krachten bepaald. En dat is waarom het fictieve Schabbach een
plaats is waar je kunt observeren wat het hart van de wereld beroert. De grote
kwesties spelen hier meestal geen rol, maar je kunt de stemmingen waaraan de
mensen onderworpen zijn observeren.'
Walter Höllerer zei ooit : het
provinciale is een mogelijkheid. Bent u het hier mee eens, of is het provinciale
vandaag alleen maar het provinciale, terwijl de échte muziek in de metropool
gespeeld wordt?
'Dat is nu juist het thema van Heimat. Tijdens de decennia
waarover ik het in de film heb wisten de mensen dat zij in een dorp leefden, dat
de grote wereld veraf was en dat de grote kwesties hen niet aangingen. Bij
sommigen onder hen ging het daarom ook jeuken, en op een dag waren ze weg : zij
wilden de wereld zien en kwamen maar zelden terug met wat zij beleefd op
opgedaan hadden. Het dorp blijft achter, als in een droom. Heimat 2 vertelt van
jonge mensen die uit het platteland zijn weggevlucht naar de grote steden, waar
zij onder elkaar kleine cultgemeenschappen stichtten, vriendenkringen waarin zij
elkaar en zichzelf konden herkennen en waarin hun overlevingsdrang zich kon
ontwikkelen. De provincies zijn de gebieden van waar men wegvlucht, de stad is
waar men op een gebrek aan begrenzingen stuit. Nu, in Heimat 3, moest ik mijzelf
de vraag stellen: bestaat de provincie nog wel echt? In de klassieke zin van
het woord zeker niet. Grenzen vind je nergens meer, ook daar niet. Dezelfde
graad van onkunde van de wereld bestaat nu zowel in de stad als op het
platteland. Het wordt niet langer door de plaats, dan wel door de persoon
bepaald. Aldus bestaat de provincie dus niet meer. Maar in mijn ervaring, hoe
simpel ook, is een plek zoals de Hunsrück een volslagen onbekende. Er bestaat
nog steeds die onmiskenbare sfeer, er zijn nog steeds die gebouwen, gebruiken,
gezichten, geuren, dialecten en plaatsnamen, sentimenten en
familiegeschiedenissen. Die leven nog steeds, diep in de ziel van verborgen
werkelijkheden die nooit de media halen en die ik bijgevolg in mijn films aan de
oppervlakte wil brengen.'
Waar is "thuis" dan, als er vandaag alleen nog
alomtegenwoordigheid bestaat?
'In dialecten bij voorbeeld. Je zou
verwachten dat dialecten met uitsterven bedreigd zijn, maar niets is minder waar
. In Heimat 3 hoor je een rijke verscheidenheid aan idiomen, vooral dan Saksisch
, Hessisch, Beiers en het Nederduits van de Hunsrück natuurlijk. Het is
natuurlijk niet meer hetzelfde als in de tijd toen mensen als Hermann Simon
leerden eerst mooi Hoogduits om dan de Hunsrück te verlaten. Vandaag trekt de
Hunsrücker gewoon de wereld in met zijn eigen dialect. Ik denk dat dit iets te
maken heeft met de behoefte aan het gevoel ergens thuis te horen in een plaats
waar men niet echt "thuis hoort". Het is mij opgevallen bij Oostduitsers, bij
voorbeeld, die hun Saksisch accent pas begonnen te cultiveren na de val van de
Muur. Thuis verwijst dus niet meer naar de plaats waar men zijn "roots" heeft,
maar naar de tijd waarin men leeft.'
Waar was u toen de Muur viel, en hoe
beleefde u deze gebeurtenis?
'In de herst van 1989 zat ik midden in de
opnamen van Heimat 2. Tijdens de avond van 9 november was ik op weg naar een
gesprek met een actrice. Toen ik na afloop de straat op ging om door Schwabing
naar huis te stappen hoorde ik uitbundige stemmen in een studentenclub
Deutschland über alles" zingen. Zij zongen de zogenaamd "nationalistische"
eerste versregel - iets wat niemand eerder zou gedurfd hebben. Ik herinner mij
dat ik zelfs een beetje bang was : we wisten ook niet dat de Neo-Nazi's enige
tijd later de kop zouden opsteken in Oost-Duitsland...
De val van de Muur
had onmiddellijke gevolgen voor de aan de gang zijnde filmopnamen. Er is een
sequentie in Heimat 2 waar mijn protagonisten langsheen de transitroute doorheen
de DDR naar Berlijn reizen. Elk van ons heeft die tocht ontelbare keren gedaan
en kende die absurde controles en pesterijen die je onderweg kon tegenkomen. Ik
had zo'n reis doorheen de DDR gepland in de film en had nauwelijks een paar
weken tevoren toestemmingen voor filmopnamen aangevraagd bij de DDR autoriteiten
. Ik had het gevoel dat zij, tegen alle verwachtingen in, toch toestemming
zouden geven om langsheen deze route te filmen. En toen viel de Muur, en kon ik
filmen op de autosnelweg naar Berlijn zónder toestemming. We filmden echt op het
keerpunt : officials die een paar weken eerder nog grenscontroles uitvoerden en
Westduitse auto's uitkamden speelden nu als figuranten. Ik kon hen in hun eigen
kleine hokjes zetten en hen vragen controles uit te voeren op de auto's die ik
voor de film zou laten voorbijkomen.'
Voor Heimat werkte u aanvankelijk
alleen, en vervolgens samen met co-auteur Peter Steinbach. U schreef Heimat 2
alleen, en voor Heimat 3 hebt u opnieuw een co-auteur gevonden, Thomas Brussig.
Waarom gebeurde dat en wat was het resultaat?
'Ik zocht al een paar jaar
naar een geschikte co-auteur voor Heimat 3 omdat ik zag dat ik het over
ervaringen en gebeurtenissen ging hebben die buiten mijn persoonlijk bereik
lagen, vooral dan waar het de levens van de mensen in Oost-Duitsland betrof.
Voor een verteller is er geen betere controle dan de eigen ervaring. Er bestaat
geen boek of bron van informatie in de wereld waar je alle details die je voor
een film nodig hebt kunt vinden en verifiëren. Op een bepaald ogenblik kreeg ik
een aanbod als gastdocent aan de Filmschool van Babelsberg in Berlijn voor de
cursussen dramaturgie en scenario, en Thomas Brussig was een van mijn studenten
. Ik vernam dat hij al een geslaagd boek had uitgegeven en ik genoot ten zeerste
van de lectuur van "Helden zoals wij" tijdens een treinreis. Het kwam dus
bijzonder goed uit dat de filmschool het jaar tevoren Heimat 2 in Potsdam
vertoond had. Brussig was een van de organisatoren. Hij kende Heimat 2 dus en
was er ook enthousiast over. Hij was dus onmiddellijk geïnteresseerd toen ik hem
over Heimat 3 sprak, ook al was ik op dat ogenblik allesbehalve zeker dat ik de
film ooit zou kunnen maken.'
In de gegevenheid dat een familie het
centraal gegeven was van Heimat en een groep vrienden die een soort
surrogaatfamilie werden in Heimat 2, welke invalshoek mogen we dan voor de
personages van Heimat 3 verwachten?
'Doorheen het verloop van Heimat 3
wordt het duidelijk dat familiebanden veel sterker zijn dan iemand van ons had
aangenomen. Ik denk dat dit een inzicht is dat sedert de jaren zeventig zowat
overal is gaan groeien. Er was een tijd toen we dachten dat werk de banden
tussen mensen schiep. Maar als je even van dichtbij kijkt, dan zie je meteen die
band enkel betrekking heeft op economisch succes en geld. En als we ons vandaag
de vraag stellen in welke relaties geld geen rol speelt, dan vind je die
eigenlijk alleen maar bij familierelaties. Hermann en Clarissa zijn een paar uit
de jaren zestig die hun relatie zagen als een soort vrij partnership. Zij
trouwen nooit, maar uiteindelijk worden zij toch een deel van een grote familie
.'
Ja, het klinkt conservatief, maar het is misschien meer zo dan we graag
toegeven.
'Door een familieverhaal te vertellen weet ik dat ik overal ter
wereld begrepen zal worden. Overal, of het nu in Afrika is of in Japan of bij de
Eskimo's. Van zodra je zegt: dit is de dochter van die vader of die moeder, en
dat is waarom zij begaan zijn met wat haar overkomt, dan heb je iets wat
iedereen begrijpt. Iedereen weet wat familiegroepen zijn. Het lijkt een
fundamentele wet in menselijke relaties.'
Hermann en Clarissa zijn niet
echt de hoofdpersonages in het verhaal. Zij zijn misschien zoiets als een
narratieve kapstok, maar het fascinerende in Heimat 3 is dat de twee
rolbezettingen van de vorige films, Heimat en Heimat 2, tot op zekere hoogte
vermengd worden. Heeft elke aflevering haar sleutelfiguur, of hoe hebt u dat
aangepakt?
'Ik zou het liever aan de toeschouwer overlaten welke personages
hij uit de talrijke figuren in het verhaal verkiest. Het zijn niet zozeer de
individuele personages die de helden van een aflevering van Heimat 3 worden, dan
wel de paren personages : Hermann en Clarissa, Gunnar en Petra, Hartmut en
Galina, Tillmann en Moni. Maar er zijn ook alleenstaande figuren, zoals Ernst,
of Anton, de jonge Matko of de heerlijke Lulu. Op Nieuwjaarsdag 2000 maakt zij
met enkele vrienden een korte tocht langsheen de oevers van de Main in Frankfurt
. Iets in haar vraagt haar of er behalve voorspoed en zekerheid nog iets anders
de moeite waard is. Haar partner wil weten welke rol de liefde voor haar speelt
. Maar Lulu lijkt niet te weten wat liefde is. Haar kind heeft muzikaal talent
en zij heeft hoop voor hem, maar voor zichzelf weet zij het helemaal niet.
Heimat 3 eindigt met Lulu in tranen. Zij is net 33 geworden, de leeftijd die
Hermann ooit "de leeftijd van Christus" had genoemd. Ik had graag een antwoord
gehad op de vragen die Lulu aan de wereld stelt, en ik had haar graag het
plezier van een glimlach gegund...'
Hoe kiest u de acteurs? Maakt u
opnamen? Werkt u met agenten?
'Ik heb zo een beetje mijn eigen agentschap
met Petra Kiener, die al veel jaren met mij werkt en advies heeft gegeven. Zij
heeft een fenomenale job gedaan met Heimat 3. Ze werkte met agenten, theaters,
toneelscholen en met collega's, stelde hen de rollen voor die moesten worden
ingevuld, en maandenlang kreeg zij foto's en video's. Zij maakte afspraken met
honderden acteurs. Je mag niet vergeten dat er in Heimat 3 niet minder dan 93 "
sprekende rollen" moesten worden ingevuld.'
Welke rollen waren moeilijk in
te vullen?
'Tobi bij voorbeeld. Uiterlijk moet hij lang rood haar hebben,
er uitzien als een overjarige DDR hippie. Maar voor mij waren ook de dialecten
belangrijk. De acteurs moesten de dialecten van de diverse regio's kunnen
spreken en moesten dat op een authentieke manier kunnen, een natuurlijke omgang
met het dialect hebben. Gunnar, bij voorbeeld, die ook moest kunnen optreden als
een Honecker-imitator! Ik hield uitvoerige screen tests tijdens de herfst van
2001. Ik werkte ook met een kleine ploeg, onder wie een kostuumontwerper die een
uitgebreide kleerkast had. Thomas Mauch deed het camerawerk. Wij kleedden de
acteurs volgens hun rollen en lieten de make up artiest de diverse profielen
maken. Ik schreef specifieke scenes voor de screen tests omdat ik de scenes uit
het script niet op voorhand wilde laten "verslijten". Later volgden dan nog een
aantal casting activititeiten in de Hunsrück zelf.
Boven op de sprekende
rollen, waarvoor we professionele acteurs aantrokken, waren er nog eens 150 of
zoiets waarvoor ik personages uit de omgeving zocht. De Russische Duitsers, bij
voorbeeld, wier taal mij erg interesseerde, waren heel moeilijk omdat zij een
avontuurlijke mengelmoes van Russisch en Duits spraken. De 14-jarige Matko, die
in deel 5 een belangrijke sleutelrol speelt, moest ook zo authentiek mogelijk
gecast worden. Het vergde meer dan een jaar aan screen tests tot we de juiste
Hunsrücker jongere vonden in Patrick Mayer.'
Wanneer werd het u duidelijk
dat de rollen van Clarissa, Hermann, Anton en Ernst gespeeld zouden worden door
dezelfde acteurs als in Heimat of Heimat 2?
'De rol van Clarissa kon
eigenlijk bijna niet door een andere actrice dan Salome Kammer gespeeld worden.
Zij is een zangeres en moet een aantal optredens doen waar zij live moet zingen
. Als je Clarissa's optredens in operahuizen, concertzalen of zelfs op kleine
podia wil tonen, dan kan dat alleen maar authentiek zijn als je een actrice hebt
die dat allemaal kan. Het was dan ook logisch dat Henry Arnold opnieuw haar
partner zou spelen. De zeventien jaar die verstreken tussen de filmreeksen waren
voor makup artiest Paul Schmidt een uitdaging, na het schitterende werk dat hij
had gedaan bij Marita Breuer voor de rol van Maria in de eerste Heimat. Michael
Kausch en Matthias Kniesbeck waren in feite twintig jaar ouder sinds de opnamen
van Heimat, maar dat was niet genoeg. Volgens het script moesten er immers 40
jaar verstreken zijn. Ik zou u dagenlang kunnen onderhouden met wat Paul Schmidt
, de kostuumontwerper en de acteurs ondernamen om er uit te zien zoals hun leven
en rollen qua leeftijd vereisten. Dit gebeurde allemaal lang voor de opnamen
begonnen en maakte deel uit van de casting.'
Hoe was het om de acteurs van
Heimat en Heimat 2 samen op locatie te krijgen?
'Het leek alsof er sedert
het begin van Heimat geen tijd verstreken was, alsof alles moest zijn zoals het
kwam. De acteurs schoten snel goed met elkaar op en vonden hun rollen heel snel
terug. Zij wisten hoe het personage dat zij speelden was als kind, hoe het
opgroeide, hoe hun moeder het behandelde. Zij wisten dat allemaal. Zij speelden
eigenlijk een heel leven van een personage.'
Waar voelt u zich als
filmmaker het meest op uw gemak? Op locatie, in de montagestudio of aan uw
schrijftafel?
'Het opnameproces fascineert mij het meest. Tot op zekere
hoogte is het een existentieel hoogtepunt : ik voel mijzelf in topform als ik
kan filmen. Misschien is dat omdat je bij het filmen tegenover heel
uiteenlopende uitdagingen staat. De interactie met mensen is daarin cruciaal.
Als ik aankom op de set, dan word ik overvallen met vragen van de ploeg. De
acteurs hebben vragen over hun rollen, hun kostuums, de locatie, hun partners.
De technische ploeg, het camera team, iedereen heeft vragen. En terwijl je
antwoorden geeft of zoekt kom je op nieuwe ideeën die je nooit zou hebben gehad
tijdens het schrijven of tijdens de voorbereidingen. Een filmploeg is een
ongelooflijk apparaat dat in staat is om bergen te verzetten.
Dat is waarom
het altijd zo triestig is als de opnamen afgelopen zijn, zelfs na 250 dagen. De
laatste draaidag is het einde van veel dromen. Om te kunnen beginnen met de
montage moet je deze dromen kunnen achterlaten. Je kijkt naar het prototype van
op afstand. En natuurlijk zie je de dagen van euforie terug vóór je. Maar dat is
nu precies waarom het belangrijk is het opnameproces en de stroom van
herinneringen in je geest te "monteren" voor de eigenlijke montage begint.
Alleen dan kan de oogst en de montage van de gefilmde beelden slagen.
Het
schrijven van het script kan ook veel genot en voldoening schenken. Bij de
opnamen komen zich soms, helaas, teveel mensen zich bemoeien.'
Heimat
speelt zich vrijwel integraal en uitsluitend af in Schabbach. Heimat 2 vrijwel
uitsluitend in München. Is er voor Heimat 3 ook zo een locatie?
'De locatie
voor Heimat 3 is de Hunsrück en omgeving. Geografisch gezien wordt de Hunsrück
begrensd door de Rijn, waar de Rijnvallei begint. Geologen spreken van een kloof
waarin de rivier doorheen het leisteengebergte snijdt. De Rijn is beslist een
geografische grens. Het huis dat Hermann en Clarissa kopen en dat hun nieuwe
thuis wordt staat recht op deze grens, met zijn rug naar de Hunsrück, als het
ware. En toch is Schabbach maar een voetpad verwijderd. En wat Hermann
oorspronkelijk plande als een duidelijke grenslijn, als een opening naar de
Rijnvallei en haar cultuur, wordt doorheen de tijd vager en vager tot het
uiteindelijk een terugkeer naar de Hunsrück wordt. Je zou dus kunnen zeggen dat
Heimat 3 zich ook opnieuw in de Hunsrück afspeelt. Het uitzicht over de Rijn is
ook het uitzicht op de wereld. Voor mij is de Rijn het symbool van de stroom van
de geschiedenis, die altijd langs de Hunsrück heeft gevloeid, hier en daar
krassen op de oppervlakte heeft achtergelaten, maar nooit de streek bepaald
heeft. Zoals Zuckmayer schreef in ,,Des Teufel's General" : de Rijn is de ,,
grote smeltkroes, de wijnpers van Europa", waar culturen eeuwenlang met elkaar
versmolten. De rivier die de Zwitsers verbindt met de Nederlanders en de
Noordzee, met alle minder leuke kanten van de moderne tijd : lawaai, verkeer,
schade aan het natuurlijk milieu... Maar ik wil niet dat Heimat 3 zich bezondigt
aan een idyllische terugkeer naar een ongerept droomland.'
Veel would-be
idylles blijken zelfbedrog. Zelfs het samenzijn van Hermann en Clarissa. Zelfs
het huis zelf lijkt later in de film zijn tol te eisen.
'Er is een huis dat
een rol speelt in elke Heimat-sequel. In Heimat is dat het huis van de smid,
het huis van de familie Simon, dat steeds meer een plek wordt van ontmoetingen,
reunies en afscheid. De keuken met de balken waar je kunt gaan zitten en op adem
komen van de odyssee van het leven. Dat is het middelpunt van de wereld.
In Heimat 2 is het villa Fuchsbau, een plek van waar weggegaan wordt, een plek
van dromen en wanhoop.
In Heimat 3 ten slotte wordt dat het Günderrodehuis
, a place of creative disorder, of regeneration, de poging tot duurzame liefde.
Ik heb vaak ervaren dat zo'n huis ook een thuis kan zijn. Het bouwen ervan zélf
is een eeuwenoude menselijke bezigheid.'
Hoe hebt u deze keer gewerkt met
kleur en zwart/wit ? In Heimat werden de kleuren heel intuïtief gebruikt. De
kleuren accentueerden magische momenten. Heimat 2 was meer "ter zake" in zoverre
de nachten kleurrijk waren en de dagen zwart/wit. Hoe is dat in Heimat 3?
'Waar ik een hekel aan heb is de notie dat zwart/wit niet meer is dan het
ontbreken van kleur. In Heimat 3 heb ik mijzelf daarom beperkt tot een paar
onderling verbonden zwart/wit constructies. Zij komen alleen voor als de scenes
verglijden naar het rijk van het universele of de eigentijdse geschiedenis.
Scenes die te maken hebben met de val van de Muur, bij voorbeeld, worden
verbonden aan historische gebeurtenissen van mensen in randsituaties, momenten
die een beetje los staan van de handeling. Er zijn zulke scenes in delen 1 tot 4
.'
Bij het begin van ons gesprek zei u dat u, bij de start van de
voorbereidingen voor Heimat 3, een zekere terughoudendheid voelde om terug te
keren naar de Hunsrück. Vanwaar die terughoudendheid?
'Het feit dat de
Hunsrücker zich zo identificeert met Heimat en dat Heimat zogezegd "hun
nationaal epos" was geworden is te wijten aan het feit dat de reeks zo'n
wereldwijde erkenning kreeg. Ons had in elk geval het prachtige landschap
gefascineerd. Het spreekt zijn eigen taal, steekt je aan met een bepaald gevoel
en geestesgesteldheid. Ook de manier waarop de Hunsrücker dit landschap hebben
moeten verdedigen of beschermen tegen de loop van de geschiedenis en het leven
was fascinerend. En toch zou ik daar niet voor altijd kunnen wonen. Ik ben een
stadsmens geworden en geniet van de streken die in mijn films uitgebeeld worden
op afstand.'