De ontmoeting tussen de joodse kunsthandelaar Max en een Oostenrijkse korporaal met schildersambitie is natuurlijk fictief. Toch is Max, zijn regiedebuut, volgens Menno Meyjes historischer dan de kijker wellicht denkt.

Schrijver/regisseur Menno Meyjes is strijdbaar als wij hem in jnauari van dit jaar tijdens het Filmfestival in Rotterdam spreken. 'We gaan een rel schoppen in Berlijn. De leiding van het filmfestival daar (dat aansluitend aan Rotterdam wordt gehouden - GB) wilde de film niet hebben, maar we gaan er toch naartoe. In de Berlijnse Kunstwerke organiseren we een tegenscreening.'

Inzet van de controverse is Max, het regiedebuut van Meyjes, de inmiddels 49-jarige Nederlander die jaren geleden naar Hollywood afreisde om daar de scenario's te schrijven voor ondermeer The Color Purple en Indiana Jones and the Last Crusade .

Max is het verhaal van de ontmoeting tussen Max Rothman, een joodse kunsthandelaar die zijn arm verloor in de Eerste Wereldoorlog, en een Oostenrijkse korporaal die ook in de loopgraven vocht en ambities heeft als kunstschilder. Het is omdat die korporaal Adolf Hitler heet, dat de film veel weerstand opriep in Duitsland. Maar waarom eigenlijk?

Meyjes: 'Het is altijd hetzelfde slappe argument. Ze zeggen het spuugzat te zijn dat buitenlanders films maken over deze materie. Ja sorry, maar Hitler behoort aan ons allen. Daar heeft hij zelf voor gezorgd. Het was niet voor niets een wereldoorlog. Mogen dan straks alleen Denen nog Hamlet spelen? Onzin, natuurlijk . Het is zelfs zo dat de Duitse distributeur waar wij contact mee hadden, zijn stem aan de telefoon vervormde om maar niet met ons te hoeven praten. Maar wij wisten dat hij het was! Al met al hebben we nog steeds niemand gevonden die de film in Duitsland wil uitbrengen.'

Het is niet de eerste controverse.
'Je bedoelt Abe Waxman en zijn Jewish Anti-Defamation League? Maar het persbericht waarin hij de film veroordeelde omdat geen enkele film Hitler als mens mocht neerzetten, was geschreven vóórdat hij de film had gezien. Toen hij de film wel gezien had volgde een nieuw persbericht, waarin hij zijn excuses maakte en zei dat hij de film fantastisch vond.'

Hoe historisch is Max eigenlijk?
'Veel historischer dan je denkt. Hitler was al voor de Eerste Wereldoorlog als artiest bezig, had daar ook wat geld mee verdiend. En in de oorlog ging hij gewoon door met schilderen. In de loopgraven stond hij bekend als De Artiest. Er is nog een gouache van een kerk van hem uit 1916.
Wat Hitler in mijn film over kunst zegt kan je allemaal lezen in Mein Kampf, en dat zijn eerste speeches niets met anti-semitisme te maken hebben, is ook waar. Net als het feit dat hij ontdekt is door ene kapitein Mayr.
De grote fictie in de film is de figuur van Max Rothman, die het Duitsland van kort na de Eerste Wereldoorlog vertegenwoordigt, de Weimar-republiek. Voor mij heeft die periode altijd een vreemde spirituele kracht gehad, met kerels als Max Ernst en Georg Gross, die terugkomen uit de oorlog en besluiten zich helemaal te gaan wijden aan de kunst. Die kunst zien als de nieuwe politiek.'

En toen dacht u, Hitler was ook een kunstenaar, dat wringt, daar maak ik een film over?
'Nee nee, het idee ontstond toen ik naar die gouache die Hitler van die kerk had gemaakt keek en dacht: Wat een leugen. Wat verstop jij je daar achter die onschuldig ogende kerk. Terwijl het drama van de moderne kunst juist was dat de kunstenaars zo veel van zichzelf bloot gaven. Een Picasso zegt veel meer over de schilder dan over zijn onderwerp. Maar toen ik Hitlers tekening zag, dacht ik: Dit zegt helemaal niets, wat een vermomming! Toen kwam meteen het karakter van Max naar voren.'

Opvallend, u hebt Hitler en denkt aan Max, zoiets zouden marketingstrategen niet verzonnen hebben.
'Nee, maar gelukkig waren die een blokje om. Hahaha.'

Waarom dan die focus op Max?
'Ja, dat weet ik ook niet. Ik wou dat ik een beter antwoord had, ik begin me bijna schuldig te voelen. Dit soort keuzes zijn emotionele keuzes. Eenmaal genomen nemen ze de teugels over, verlangen ze dat ze gerealiseerd worden. Zo gaat het bij alles, bij het schrijven, de film gefinancierd krijgen, het regisseren. Het is een ziekte, en de enige manier om de ziekte te bestrijden is door de film te maken.'

Het is uw eerste film als regisseur, waarom wilde u dit script niet uit handen geven?
'Omdat ik deze wereld ken; Europa, de kunstwereld, de materie. Ik kom zelf uit een kunstzinnig gezin. Mijn ouders verzamelden moderne en Afrikaanse kunst en namen me mee naar vernissages en musea. Kunst is voor mij een verheven soort politiek. Dat vrijwel niemand dat nu nog gelooft, is ons verlies. Met deze film wilde ik het tegendeel bewijzen.'

Hoe kwam u aan Noah Taylor, die Hitler speelt?
'Ik heb een prima casting director. Ik had haar gevraagd te zoeken naar een schlemiel, iemand van wie Max niet kan geloven dat hij ooit bondskanselier wordt, en tegelijkertijd iemand van wie het publiek dat wel kan geloven. Noah zat ook in Shine en ik vond hem daar erg goed in. Het voordeel was dat hij tamelijk onbekend is, en ik wilde per se geen bekend gezicht.'

Hadden die zich dan aangeboden?
'Een aantal. Op zijn minst eentje van de A-list. Maar ik zeg niet welke, want dan zou ik zijn vertrouwen beschamen. Bovendien, wie ben ik om te zeggen: Die en die hebben zich aangeboden, maar ik wilde ze niet hebben.
Noah deed het overigens fantastisch. Hij zat helemaal in zijn rol. Hij ging nooit met ons eten, en dat terwijl we toch erg hecht op de set waren. We filmden in Boedapest en begonnen met draaien in november 2001. Kort na 11 september, dus. Niemand durfde te vliegen, en we zaten de hele tijd opelkaar gepakt. Maar Noah niet. Hij was de vijand.'

At hij dan met kapitein Mayr?
'Nee, haha. Ulrich Thomsen, die Mayr speelt, is helemaal geen stoere Duitse jager. Eerder het tegendeel. Maar Noah deed alles om zich zo miserabel mogelijk te voelen. Zo had hij voor een bepaalde scène 24 uur niet gegeten en droeg hij opzettelijk geen ondergoed, ook al vroor het acht graden op de set.'

Is hij daar wel weer uitgekomen?
'Hij heeft er een tijdje over gedaan.'

Had u hem daarom gecast, in de verwachting dat hij dat monomane in zich had?
'Dat hebben we allemaal. De grote verrassing bij het schrijven van het scenario was hoe makkelijk het voor mij was om het personage van Hitler te schrijven. Het bleek heel eenvoudig het luikje in mezelf open te doen waar de angstige versie van mij woont, mijn gierige, laffe, kleine ik.'

Hitler als Elckerlyc?
'Ja. Dat is ook het einde van de film. Als de camera zich terugtrekt en hem als het ware zoekt tussen alle andere mensen op het plein.'

Toch verbazingwekkend dat er dan maar zo weinig Hitlers zijn.
'Gelukkig maar! Wat ik in mijn film wilde laten zien was dat Hitler keuzes maakte. Het is veel te simpel om vast te stellen dat hij een monster was. Dat maakt hem juist ontoerekeningsvatbaar. Maar Hitler maakte keuzes. Hij kon kiezen tussen Max en Mayr, tussen kunst en kitsch, goed en kwaad. En hij koos het kwaad.'

Max gaat deze week in première.

Naschrift: de tegenscreening in de Kunstwerke werd gehouden, leverde ook enkele kolommen op in de media, maar begin april heeft de film nog steeds geen Duitse distributeur.