Spendeer drie kwartier met Mike Leigh in een hotelkamer in Brussel en meteen wordt duidelijk waarom zoveel acteurs weigeren met hem te werken. Alle vragen langer dan vijf woorden worden uit elkaar geplukt en teruggekoppeld, onderbrekingen worden afgestraft met het van politici bekende 'Mag ik eerst mijn antwoord afmaken', en al zijn antwoorden begint hij steevast met kleinerende kwalificaties als 'natuurlijk', 'evident', en 'vanzelfsprekend'.
Zo
volgde op de vraag of de woede van zoveel van zijn personages de weerspiegeling
is van de woede van de maker, het volgende gesprek:
Antwoord: (na lang
nadenken) Dat hangt er van af wat u bedoelt.
Vraag: U kunt het opvatten
zoals u wilt.
A: Dan is het antwoord nee. Het is wel heel makkelijk om
teleurgesteld te zijn, en sommige zaken moeten je wel boos maken, maar ik denk
dat als woede mijn bepalende motivatie zou zijn om films te maken, ik andere
films zou maken dan ik doe. Het is onderdeel van wat me als filmmaker motiveert.
V: Wat nog meer?
A: Ik ben een gepassioneerd, liefhebbend mens, en dat
motiveert me meer dan iets anders.
V: Wat maakt u boos? Ik zie in uw films
ongelijkheid, armoede, het onvermogen te communiceren.
A: Vraagt u mij
iets of vertelt u mij iets?
V: Ik vraag u iets.
A: Nou, laat me dan
antwoorden. Alledrie. De reis van geboren worden en weer sterven is een zware,
voor iedereen. Sommigen hebben meer geluk dan anderen. (lange stilte) Wat is uw
volgende vraag?'
En dan te bedenken dat deze onverbeterlijke pietlut zich , voordat hij ook maar één centimeter film schiet, eerst maandenlang met zijn acteurs opsluit om te repeteren. Laten we voor hun geestelijke gezondheid hopen dat zij in die periode met minder vijandigheid, argwaan en knorrigheid te maken zullen krijgen.
Hoe dan ook zullen de acteurs verschillende zekerheden moeten afleggen wanneer ze met Leigh willen werken. Als de eigenzinnige Brit zijn acteurs voor een nieuw project benadert, kan hij namelijk nog niet zeggen waar de film precies over zal gaan (dat moet tijdens de repetities blijken), welk personage de acteur zal gaan spelen, en of het een hoofd- of bijrol is. Zelfs tijdens de opnamen krijgt een acteur nooit méér te horen dan wat zijn personage op dat moment weten kan. Dat deze unieke werkwijze niet iedere acteur aanspreekt, begrijpt ook Leigh: 'Er zijn heel veel acteurs die niet aan mijn projecten willen meewerken. Prima, zolang er maar genoeg zijn die het wel inspirerend en uitdagend vinden om als serieus acteur hun grenzen te verkennen, heb ik niets te klagen.' En zolang het maar mooie films oplevert, heeft ook het publiek niets te klagen.
All or Nothing, Leighs meest recente film en de reden dat ik de regisseur in Brussel spreek, is inderdaad een mooie, aangrijpende film geworden. Het volgt de levens van drie gezinnen in een Londens flatgebouw. Het centrale gezin wordt gevormd door Phil en Penney en hun twee bijna volwassen kinderen. Phil verdient wat bij als taxichauffeur en Penney zit achter de kassa van een supermarkt. De liefde lijkt uit het huwelijk verdwenen en de teleurstelling over het leven lijkt zich in de moddervette kinderen te hebben vertaald in vraatzucht. Toch hebben zij het nog redelijk goed. Leeftijdsgenote Samantha is dochter van het alcoholische echtpaar Carol en Ron, en Donna heeft een agressief vriendje met losse handjes en een alleenstaande moeder die niet eens weet wie Donna's vader was.
Waar Leigh zich in eerdere films nog wel eens vergaloppeerde in karikaturen (Naked, Career Girls) blijft hij in All or Nothing dicht bij de realiteit. Al zet hij die natuurlijk - zoals elke regisseur - naar zijn hand. Dat hij zich in zijn film alleen op blanke gezinnen concentreerde, terwijl iedereen in Londen weet dat de goedkope flats voornamelijk worden bewoond door gekleurde families, kwam hem in Engeland te staan op kritiek uit politiek correcte hoek. Daar namen ze hem ook kwalijk dat hij in zijn films - in tegenstelling tot bijvoorbeeld collega Ken Loach - geen schuldige aanwijst voor de ellendige leefomstandigheden van de arbeidersklasse.
Leigh wil van dergelijke kritiek niets weten: 'Ik ga er in mijn films altijd vanuit dat ik een intellectueel contract heb met mijn publiek, dat wel begrijpt hoe de wereld in elkaar steekt zonder dat ik ze dat hoef uit te leggen. Ik zal de problemen in de maatschappij in mijn films dan ook nooit expliciet aan de orde stellen. Wel impliciet natuurlijk, want All or Nothing is een film over de shit end of society. Maar uiteindelijk gaat de film niet over de oorzaken van die ellende, maar over liefde en de behoefte aan menselijk contact.'
Toen ik de film zag viel me op dat er nogal wat gelachen werd om alle triestheid. Leigh weet wel waarom: 'Mensen reageren op verschillende manieren op de film. Ik neem aan dat u bij een persvoorstelling was, en dan weet u dat er altijd journalisten zijn die dat superieure gevoel van us against them zonodig moeten etaleren. Voor hen is deze film niet bedoeld.' Toch speelt humor een belangrijke rol in de film. Leigh gebruikt het echter niet om tegenwicht te bieden aan alle ellende en verdriet. 'Humor hoort bij de realiteit van het leven. Het bestaan is immers tragikomisch. Maar ik zal nooit grappige momenten toevoegen alleen om de harde waarheid draaglijker te maken.'
En het onder ogen zien van de vaak keiharde waarheid is belangrijk voor Leigh. Daar gaan vrijwel al zijn films over. Mochten de mensen dat overhouden na het zien van All or Nothing is hij tevreden. 'Kijk, impliciet hoopt iedereen die een serieuze film maakt, dat die film mensen aan het denken zet. Ik wil meer dan alleen verslag doen. En misschien lijkt het alsof er nauwelijks een plot in All or Nothing zit, toch gebeuren alle dingen om een bepaalde reden. Mijn personages maken in de film een emotionele ontwikkeling door, en het is belangrijk voor mij dat het publiek meegaat op diezelfde reis. Natuurlijk maakt niet iedereen een ontwikkeling door. Het alcoholische echtpaar, bijvoorbeeld, verschuift geen centimeter, maar dat is juist om aan te geven dat die twee nooit zullen veranderen. Hun dochter, Samantha, wel. Geef haar een uitdaging, zoals ik aan het eind van de film doe, en ze ontwaakt uit haar lusteloosheid.'
Zoals al zijn films kreeg ook All or Nothing vorm tijdens maandenlange
repeteersessies met de acteurs. Voordat de regisseur begint met repeteren is er
opvallend genoeg nog geen vastomlijnd idee. 'De personages komen eerst. Het is
niet zo dat er tijdens de repetitie honderd verschillende verhalen naar boven
komen en ik er daarvan voor de film eentje uitkies. Je kan het zien als een
plant. Ik word niet geconfronteerd met de keus verschillende planten te laten
groeien, alleen te zorgen dat de plant die ik in gedachte had zo mooi mogelijk
wordt. Intuïtief weet ik hoe de plant er zal moeten uitzien, en net als een
dramaturg of romancier maak ik onderweg keuzes en aanpassingen. Zoals alle kunst
is film een synthese van improvisatie en orde.
Wat de kiem voor deze film
precies was is voor mij moeilijk te achterhalen. Als u dat nou gevraagd had
over Secrets and Lies [Leighs voor twee Oscars genomineerde film uit 1996-gb]
dan had ik kunnen zeggen dat ik op dat moment erg bezig was met adoptie, omdat
vrienden van mij net een kind hadden geadopteerd. Nu was het meer een gevoel
over liefde, relaties. Over het niet meer kunnen komen bij wat je werkelijk
voelt.'