Toekomstdromen zijn bedrog

Op 20 oktober 1966 wilde Eryl Mai haar moeder vertellen over een droom die ze die nacht had gehad. Haar moeder had geen tijd, maar Eryl zei: ‘Nee mammie, je moet luisteren. Ik droomde dat ik naar school ging, maar de school was er niet. Hij was bedolven onder iets zwaars.’

Op dezelfde dag zat Alan Hencher op zijn post in de internationale telefooncentrale van het General Post Office in Londen toen hij ineens begon te trillen. ‘Ik was slap en lusteloos en kon me niet concentreren op mijn werk. Toen de dame naast me informeerde of het wel goed met me ging, zei ik dat zich in ons land een ramp voltrok waarbij weleens veel doden zouden kunnen vallen.’

Op 21 oktober 1966 werd de 52-jarige pianolerares Kathleen Middleton om zes uur ’s ochtends naar adem happend wakker. ‘Ik had het gevoel dat de muren op me afkwamen.’

Iets meer dan drie uur later, om kwart over negen, werd de basisschool van Aberfan overspoeld door een lawine van puin, afkomstig van de nabijgelegen kolenmijn. In totaal kostte de ramp 140 inwoners van dit kleine Welshe dorpje het leven. Onder de slachtoffers waren 116 kinderen tussen de zeven en tien jaar. Eryl Mai was een van hen.

Wie het derde seizoen van The Crown heeft gezien, herinnert zich ongetwijfeld de ijzingwekkende aflevering over deze catastrofe. Het zou acht dagen duren voordat koningin Elizabeth het dorp bezocht, maar een zekere John Barker was daags na de ramp al in zijn Ford Zephyr gestapt om naar Wales te rijden. Barker was 42, psychiater in een inrichting nabij Shrewsbury, en werkte aan een boek over de vraag of mensen kunnen sterven van angst. Hij had gehoord dat een jongen ongedeerd uit de school was gekomen die daarna in shock raakte en alsnog overleed. Dat verhaal was de reden dat hij naar Aberfan reed, maar eenmaal ter plekke, raakte hij geïntrigeerd door een heel ander verschijnsel: het gegeven dat veel mensen beweerden dat ze de ramp hadden voorvoeld. Dat bracht Barker op het idee alle voorgevoelens over de ramp te verzamelen.

Hij deed een oproep in de destijds goed gelezen krant The Evening Standard en werd overspoeld met reacties. Hoewel niet alle getuigenissen even geloofwaardig waren, was Barker ervan overtuigd dat hij iets op het spoor was. Zo werd een paar maanden later, in januari 1967, het Meldpunt Voorgevoelens in het leven geroepen. Een jaar lang zouden lezers van de Standard hun dromen en voorgevoelens insturen, die daarna werden vergeleken met gebeurtenissen die zich daadwerkelijk voordeden. Met voldoende materiaal, zo was de gedachte, zou je uiteindelijk een systeem kunnen optuigen waarmee voorspelde rampen voorkomen konden worden.

We spoelen vijftig jaar vooruit en belanden in de bibliotheek van de Universiteit van Cambridge, waar Sam Knight, journalist van The New Yorker bezig is met research voor een artikel. Als hij bij toeval stuit op een verwijzing naar het Meldpunt Voorgevoelens ziet hij er meteen een verhaal in. Dat verhaal komt er ook, maar zonder medewerking van Barkers nabestaanden. ‘Ik heb contact gezocht met zijn kinderen, maar die wisten niet goed wat ze met me aan moesten. Na vijftig jaar klopte er ineens iemand aan om dingen over hun vader te vragen. Ze hielpen me dus niet verder. Pas toen het artikel in 2019 gepubliceerd werd, lazen ze allerlei dingen over hun vader die ze helemaal niet wisten.’

Nu was Knight wel welkom. Met als gevolg dat er drie jaar later een boek ligt met een onmogelijk lange titel: De psychiater die geloofde dat je de toekomst zou kunnen voorspellen.

Een boek over een psychiater met vooruitstrevende ideeën die misstanden in psychiatrische inrichtingen aan de kaak stelde en de zorg voor geesteszieke patiënten drastisch wilde hervormen. Maar ook een man die vreemdgangers en travestieten probeerde te genezen met behulp van elektroshocks en een bijzondere belangstelling had voor paranormale en occulte zaken.

Sam Knight zit in zijn schuur en knaagt aan een appel terwijl hij over zijn boek vertelt. Hij is net verhuisd. De dozen moeten nog worden uitgepakt en binnen hobbelt een tweeling rond van net twee jaar oud. De schuur is momenteel de enige plek waar hij ongestoord kan videobellen en kan toelichten waarom hij dit boek wilde schrijven.

‘Het is geen onderwerp waarvoor ik een jarenlange fascinatie had. Ik ben journalist, ik schrijf over feiten. Ik wilde de historische periode beschrijven, de intellectuele omgeving waarin zich dit afspeelde, het ging me niet zo om het occulte of het paranormale. Je hebt mensen die erin geloven en je daarvan willen overtuigen, of het omgekeerde: mensen die je willen overtuigen dat het onzin is. Ik wilde gewoon de geschiedenis van dit onderzoek beschrijven.’

Juist Knights onbevooroordeelde toon zorgt ervoor dat je als lezer heen en weer wordt geslingerd tussen fascinatie en ongeloof. Zitten we hier in een sketch van Monty Python of in een aflevering van The X-Files?

‘Dat was ook mijn ervaring tijdens de research. Het ene moment dacht ik: dit is compleet belachelijk. En een dag later leek het idee plotseling geweldig ingenieus. Een van de redenen dat ik hier belangstelling voor had, was dat Barker een serieuze wetenschapper was. Aanvankelijk ging ik ervan uit dat het een publiciteitsstunt was of dat er een halvegare aan het hoofd van dit onderzoek stond. Maar hij publiceerde in wetenschappelijke tijdschriften en had een baan als psychiater bij een grote instelling. Dit was niet een of andere geestenjager, maar een intelligente man met oprechte intenties.’

Hoewel Knight veel aan de weet kwam over de beweegredenen van Barker, blijft die toch een mysterieuze figuur.

‘Ik weet niet precies wat Barker dreef. Hij is tot op zekere hoogte ook voor mij een raadsel gebleven, maar in zijn belangstelling voor het paranormale stond hij zeker niet alleen. Hij werd geboren in de jaren twintig, zijn vader had gevochten in de Eerste Wereldoorlog. Veel mensen probeerden in die tijd via seances contact te maken met dierbaren die in de oorlog waren omgekomen. Bekende figuren als Arthur Conan Doyle [de schrijver van de verhalen over Sherlock Holmes, red.] en Oliver Lodge, die de radio heeft uitgevonden, droegen dat soort ideeën actief uit. Barker groeide op in een wereld waarin interesse in het bovennatuurlijke redelijk respectabel was. Als student in Cambridge ging hij geregeld geesten jagen. Het speelde zich weliswaar af in de marges van de wetenschap, maar het was niet iets om geheimzinnig over te doen of je voor te schamen. Geloof in bovennatuurlijke zaken maakte deel uit van het burgerlijk-intellectuele leven. Barker draagt die twee kanten van de twintigste eeuw in zich. Hij groeide op voor de Tweede Wereldoorlog, maar was ook een product van de jaren zestig, de tijd waarin we voor het eerst de ruimte in gingen.’

Het Meldpunt Voorgevoelens werd nog geen twee jaar na oprichting opgeheven zonder dat er rampen waren voorkomen, maar volgens Knight was Barker zijn tijd in zeker opzicht ver vooruit.

‘Hij droomde van een soort computerprogramma dat al die dromen en voorgevoelens kon registreren, en ons aan de hand van pieken en dalen kon waarschuwen. Het klinkt compleet belachelijk, maar het klinkt ook als een door algoritmes geregeerd sociaal netwerk waar miljoenen mensen hun gevoelens en meningen invoeren. De technologische mogelijkheden voor zo’n soort bureau zijn nu optimaal.’