Gamen is (nog) geen kunst

Mensen die lezen of naar films kijken worden lang niet altijd lezers of kijkers genoemd, maar wie games speelt is al snel een gamer. Dit impliceert dat deze bezigheid een grotere toewijding vereist dan andere. Gamen is als transformeren. Je gaat het beeldscherm voorbij en belandt in een compleet andere wereld.

Dat is de rode draad in Extra levens. Schrijvers over videogames, een essaybundel die samengesteld werd door de dichter Arnoud van Adrichem. Bekende schrijvers uit Nederland en Vlaanderen – onder anderen Hanna Bervoets, Haroon Ali, Gaea Schoeters en Joost Vandecasteele – vertellen over de tijd die zij doorbrachten in digitale werelden. Daarnaast zijn er ook bijdragen opgenomen van gamejournalisten als Maartje Geels, Eline Muijres en Len Maessen.

In zijn inleiding gebruikt Van Adrichem een bekend begrip binnen de gamewetenschappen: Johan Huizinga’s ‘toverkring’. Een plek waar, aldus Van Adrichem, ‘de dagelijkse realiteit is opgeschort en je handelingen het werkelijke leven daarbuiten niet beïnvloeden. Wat er in het spel gebeurt, blijft in het spel.’

De titel Extra levens verwijst zowel naar een bekende gameterm als naar de levens van de auteurs: wanneer ze niet schrijven maar gamen bevinden ze zich immers in een fantasievolle digitale wereld waar andere regels gelden en de uitkomst vaak veilig en voorspelbaar is. Games laten ons ontsnappen aan een stressvol bestaan waarover we veel minder controle hebben en stellen ons vervolgens in staat datzelfde bestaan met frisse moed en nieuwe inzichten tegemoet te treden. Dit vermogen om aan te zetten tot reflectie en verbinding is wat kunst bijzonder maakt en Van Adrichem benadrukt dat games het imago van puberaal tijdverdrijf inmiddels zijn ontstegen, kortom: hoog tijd om ze te erkennen als een heuse kunstvorm. Een game is meer dan alleen een spelletje.

Dat games een enorme indruk kunnen maken op spelers blijkt uit de vele persoonlijke, grappige en aandoenlijke (jeugd)verhalen. Alma Mathijsen en Haroon Ali vertellen elk hoe ze opgeslokt worden door de simulaties in respectievelijk Theme Hospital en SimCity. En ook dat beide spellen angsten en verlangens oproepen die in het dagelijks leven ongepast zijn en daarom (door ons) onderdrukt worden, terwijl ze hier juist alle ruimte krijgen. In een ontroerende bijdrage vertelt Else Kemps hoe het gemoedelijke, bijna doelloze spel des levens The Sims haar afleidt van twijfels over het schrijverschap of onzekerheid over haar sociale vaardigheden. Het zorgt ervoor dat ze zich weer even bewust wordt van haar eigen behoeften.

In deze stukken schuilt de grootste kracht van Extra levens: verhalen over ontsnapping en groei, Nintendo’s in de woonkamer en lange nachten voor de computer met schoolvrienden. Verhalen waarin de magie van games tot leven komt.

Tegelijkertijd is dit ook een halve waarheid: lang niet iedereen is het gegund zichzelf volledig verliezen in een game. De invloed van de echte wereld houdt niet op bij de toverkring, zoals gesuggereerd wordt in veel bijdragen. Neem alleen al de verplichtingen van het volwassen leven die lange reizen door andere werelden bemoeilijken. Dat verklaart ook al die nostalgische overpeinzingen van de schrijvers. Daar komt bij dat een enkele auteur weinig affiniteit met het medium blijkt te hebben. Zo biechten de broers Daan en Thomas Heerma van Voss in oppervlakkige stukken op dat ze tegenwoordig eigenlijk niet meer gamen, afgezien van een incidenteel potje Fifa.

Slechts enkele schrijvers bevragen op een kritische manier hun verhouding tot de games die ze spelen. Arjan Terpstra verkent de cynische marketingtrucs achter zijn favoriete spel, Sonic the Hedgehog, en Hanna Bervoets volgt de levenslijnen van de schoolvrienden met wie ze vroeger Street Fighter speelde om er vervolgens op te zinspelen dat sommige minder goed in haar jeugdherinneringen passen dan ze dacht. Bervoets is ook de eerste die de vrouwonvriendelijke, racistische en queerfobe cultuur noemt die nog altijd dominant is in games, maar dat is pas na een pagina of zeventig.

Verderop in de bundel wijzen de gamejournalisten Len Maessen (die medeverantwoordelijk is voor het uitgebreide glossarium van gamewoorden) en Maartje Geels dat mensen vaak actief buitengesloten worden in games. Enerzijds uit commerciële overwegingen – men beschouwt alleen een bepaald soort verhalen als lucratief –, maar ook doordat de vaak witte, mannelijke spellenmakers bestaande vooroordelen over minderheidsgroepen in hun games verwerken.

In hun boek Crash Override: How Gamergate Nearly Destroyed My Life vertelt Zoë Quinn hoe non-binaire personen het doelwit werden van een intensieve onlinehaatcampagne, opgezet door overwegend mannelijke spelers die zo ongeveer iedereen uit games wilden weren, behalve (witte) heteromannen. Talloze gamers, spellenmakers en journalisten werden vervolgens geïntimideerd, weggepest of verloren hun baan. Sommige werden zelfs tot zelfmoord gedreven of vermoord. Quinn brengt het allemaal in kaart en betoogt dat dit onmogelijk los kan worden gezien van de verhaallijnen in spellen en de doelgroep die makers voor ogen hebben. Decennialang draaiden games om stoere binken die beeldschone vrouwen redden uit de klauwen van gruwelijke monsters. Jongens werd voortdurend wijsgemaakt dat de wereld aan hun voeten lag, dat games plekken waren waar alleen zíj de dienst uitmaakten. Daar kom je niet zomaar van af.

Dit spanningsveld krijgt in Extra levens te weinig aandacht. In de persoonlijke essays staat de liefde voor gamen en klassieke spellen centraal, terwijl het feit dat games geworteld zijn in een agressieve machocultuur nauwelijks belicht wordt. De bundel werd samengesteld met het oogmerk games eindelijk erkenning te bezorgen, maar onbedoeld maken de bijdragen juist duidelijk waarom ze dit nog niet verdienen.