Drie vervlochten levensverhalen in het boek 'de Fantasten'

Dat het voor de hand lag dat Ian Buruma (1951) ooit (uitvoeriger) zou schrijven over de drie wonderlijke figuren wier levensverhalen hij in zijn nieuwe boek, De fantasten, met elkaar vervlecht, is misschien veel gezegd. Maar dat je het achteraf had kunnen zien aankomen, is wel zeker.

‘Vanaf dat ik vrij klein was,’ vertelde Buruma in 2013 in Trouw over zijn fascinatie voor de Tweede Wereldoorlog, ‘heb ik uitvoerig alles gehoord wat mijn vader zich kon herinneren over zijn ervaringen in de oorlog. Net als veel mensen van mijn generatie was ik geïnteresseerd in die verhalen.’ Omdat hij geluk had gehad dat drama niet mee te hebben gemaakt, niet ‘getest’ was door een oorlog ook.

In De fantasten zijn de rollen omgedraaid en staat Yoshiko centraal. Nauwgezet wordt gereconstrueerd hoe zij werd geboren als veertiende dochter van de achtendertig kinderen van prins Su, lid van de keizerlijke familie van de Mantsjoes die China meer dan tweeënhalve eeuw bestuurde als de zogenoemde Qing-dynastie. Hoe de prinses, mogelijk omdat haar vader ervan overtuigd was dat de Japanners die heerschappij zouden helpen herstellen, haar ergens rond 1915 cadeau deed aan de ultranationalistische ronin Kawashima Naniwa, die haar officieus adopteerde. (‘Ik geef je een stuk speelgoed ten geschenke,’ schreef de prins in een begeleidend briefje. ‘Wat vind je ervan? Ik hoop dat je goed voor haar zorgt.’ Des te misselijkmakender als je weet dat Naniwa haar niet alleen onderwierp aan een militair regime, inclusief lijfstraffen, maar haar hoogstwaarschijnlijk ook misbruikte.)

En hoe het beeldschone meisje (bijnaam: ‘Oosters Juweel’) zich als spionne voor de Japanse geheime dienst onder de beau monde van Shanghai bewoog en affaires had met hooggeplaatste officieren, maar bij gelegenheid ook als man uitdoste. Het leverde haar een haast mythische status als sluwe heldin c.q. verraadster op. ‘De Mata Hari van het Oosten’ werd ze in Japanse legerkringen en in de media genoemd.

Ironisch: als ‘bewijs’ dat in maart 1948 in Bejing tot haar executie leidde, werden ook tal van zaken aangevoerd die ‘afkomstig waren uit de films, romans en verhalen die Japanse propagandisten en roddeljournalisten tijdens de oorlog – vaak ook met haar medewerking – hadden verzonnen’.

Maar de meeste indruk maken toch de passages over de derde hoofdpersoon, wiens werkelijk verbijsterende levensloop Buruma al decennia bezighoudt, getuige het feit dat hij er twee keer eerder een krantenartikel aan wijdde. In 1995 schreef hij in NRC Handelsblad over hem onder de kop ‘Fatsoenlijke opportunisten’, dik acht jaar later nog eens in The Guardian, als voorbeeld van de vele oplichters en ‘plausible weirdos’ die in de loop van de geschiedenis tot de achterkamertjes van de macht wisten door te dringen.

Hier opent hij het eerste hoofdstuk over hem met de memorabele zin ‘Toen Felix Kersten zich na de oorlog met zijn vrouw en drie zonen als Zweeds onderdaan in Zweden wilde vestigen, was het wel een probleem dat hij de privémasseur van Heinrich Himmler was geweest.’

Kersten (1898-1960) , in een gegoed, Duitstalig milieu in het stadje Dorpat in Estland geboren, was een nogal lui, lekkerbekkig moederskindje dat voor weinig leek te deugen. Totdat een arts in het Finse leger waarin hij kort diende in 1918 een blik op zijn ‘grote, krachtige handen’ wierp en besloot dat die geschapen waren om te masseren. Kersten ging in Berlijn in de leer bij een later raadselachtig onvindbare Chinese expert, Dr. B. Ko, die hem inwijdde in de fijne kneepjes van de Tibetaanse massage. Waarna hij als ‘manueel therapeut’ een meer dan bloeiende kring van steenrijke patiënten – ‘hertogen, baronnen en prinsen’ – opbouwde, wat hem naast een paleisachtig landgoed in Brandenburg in 1940 inderdaad ook een plekje tussen de astrologen en andere dwaallichten in de hofhouding van de ‘massamoordenaar en Reichsführer-SS’ Himmler opleverde.

Een simpele, kleine collaborateur, zou je denken. Maar na de oorlog presenteerde de zelfverklaard ‘unpolitische’ Kersten zich in memoires en biografieën als een heimelijke verzetsheld. Als liefkozend ‘wonder-boeddha’ genoemde vertrouweling en biechtvader van Himmler zou hij miljoenen mensen het leven hebben gered. Door Jehova’s getuigen uit concentratiekamp Ravensbrück als ‘beschermer’ op zijn landgoed te laten werken of, in een later stadium, zijn angstwekkender patiënt ervan te overtuigen talloze Joodse gevangenen over te dragen aan het Rode Kruis. Zijn enige wapens: zijn charme, overredingskracht én het feit dat hij als enige Himmlers maagkrampen kon verhelpen.

Buruma weegt dergelijke beweringen zo zorgvuldig als de bronnen dat toelaten, vanuit de gedachte dat ook een fantast weleens deels de waarheid spreekt. (Wat soms inderdaad het geval lijkt.) Maar zéker een fabeltje was ’s mans waarschijnlijk spectaculairste claim: hij zou in 1941 op eigen houtje voorkomen hebben dat de complete Nederlandse bevolking naar Polen werd gedeporteerd. Klinkt bespottelijk?