De beste documentaires uit 2021 die je nú online kunt kijken

Knappe jongen die twintig jaar na dato nog nieuw licht werpt op de aanslagen van 11 september. Maar het team van de gerenommeerde Britse regisseur Brook Lapping is het gelukt. En hoe. 9/11: Life Under Attack bestaat bijna helemaal uit privé-filmpjes, gemaakt door gewone New Yorkers op die noodlottige dag. Simpel, maar geniaal.

Gemonteerd door een bijzonder kiene editor ontstaat een bloedstollend ooggetuigenverslag. Van de eerste paniek en de jacht op informatie tot de vlucht van omwonenden de straat op, weg van de onheilsplek. En dan de lange, verwarde voettocht dwars door de witte as-hel waarin lower Manhattan is veranderd – we maken het mee alsof we er zelf bij zijn.

Ze zijn soms pas twaalf of veertien, de tieners op de vlucht die door Europa reizen, op zoek naar asiel. Niemand wil ze. Geslagen, opgejaagd en eenzaam zijn ze vroeg oud. ‘Ik heb me geen kind meer gevoeld sinds ik hier kwam,’ zegt een van hen. Hun mentale redding is om hun vlucht naar Europa te zien als een game. Eén groot computerspel met hindernissen en overwinningen, een shadow game op leven en dood.

De makers volgen drie jaar lang dezelfde jongens, zodat we geen momentopname zien maar hun ontwikkeling volgen, wat het eindresultaat een grote meerwaarde geeft. Gouden greep is ook om hen op spannende momenten zichzelf te laten filmen met hun mobieltjes, want juist die beelden brengen hun ervaringen heel dichtbij. Er is een website met aanvullende korte films, informatie over hoe het nu met de jongens gaat, en een oproep om in actie te komen. Een meeslepende, urgente documentaire, niet voor niets bekroond met een Gouden Kalf en de Prix Europa.

Een documentaire met de wow-factor. Spectaculair goed opgebouwd vertelt deze film het onwaarschijnlijke, maar op feiten gebaseerde verhaal van een Tsjechische schilder die een band krijgt met de Noorse dief die haar twee beste schilderijen pikte. Dit vreemde verhaal alleen al maakt dat je wilt doorkijken, maar The Painter and the Thief verdiept zich met elke scène, en ontpopt zich als een bijzonder rijke film. Het het plot verdikt, en de hoofdpersonen komen psychologisch steeds neer uit de verf.

Daarbij snijdt de film mooie thema’s aan, zoals het belang van kunst als klankbord en uitlaatklep, en de kracht van portretkunst in het bijzonder. De perspectiefwisseling halverwege de film zet de verhouding tussen dief en schilder in nieuw licht, en het effect is ijzersterk. In de finale, een schitterend voorbeeld van show, don’t tell, komen kunst, karakters en de kern van het verhaal samen, en wordt de ware toedracht onthuld. De kijker blijft ademloos achter.

De documentaires van Maasja Ooms over de jeugdzorg zijn van de buitencategorie. Onvergetelijk. Wie de wanhoop van Alicia zag, de hoofdpersoon uit het eerste deel, waarin er alsmaar geen pleeggezin komt voor het meisje, vergeet die niet meer. Ook de jongens uit het tweede deel Rotjochies, hun puberale stugheid, opgekropte verdriet en onvermogen zich te uiten, staan op het netvlies gebrand. Dit jaar verscheen het slot: Jason, opnieuw een prachtige, indringende en erg knap gemaakte film waarin de camera voortdurend dichtbij de bijzondere hoofdpersoon blijft.

Dat is Jason Bhugwandass, die uit alle macht probeert zijn traumatische jeugd en zijn al even traumatiserende jaren in de instellingen van jeugdzorg de baas te worden. Na alle leed dat Ooms liet zien, is het haast ongelooflijk dat zij erin slaagt haar drieluik hoopvol af te sluiten. Dat heeft alles te maken met Jason zelf, en zijn geweldige vechtlust.

Aan het eind is hij niet langer slachtoffer maar activist. Hij komt op voor anderen, en vecht de misstanden in de jeugdzorg aan. De kracht die Jason in zichzelf heeft aangeboord, gun je elk slachtoffer. Kinderen zoals Alicia en Jason hebben niet veel. Maar wat er wel is, zijn deze drie monumentale films, die de falende bescherming van de zwaksten genadeloos blootleggen.

Deze aanstekelijke feelgoodfilm van Heddy Honigmann vertelt het verhaal van zeven krasse honderdplussers, vol relativering en inzichten waar een mens een half leven over doet. De New Yorkse sekstherapeut Shirley van 106, bigband-drummer Viola Smith die 107 werd, en de Noorse schapenhoudster Laila: ze zijn zo al bijzonder genoeg. Maar er is meer.

Opvallend is hoe deze hoogbejaarden niet doorbuigen onder het gewicht van het drama en verdriet in hun lange leven, maar in de kern bleven wie ze waren. Hun levenskracht lijkt onaangetast. Hoe dat kan, is een geheim dat Honigmann, koningin van de Nederlandse documentaire, met elk scène verder onthult. De kijker blijft goedgemutst en vol energie achter.

Nederlandse documentaires lieten afgelopen jaar niks liggen. Boze burgers (in De Onfatsoenlijken), bedreigde burgemeesters (Doelwit), misstanden bij jeugdzorg (Goede Moeders), vaccinweigeraars (Samenzwevers): het zijn hete hangijzers, waarover onthullende films zijn gemaakt. Al deze films zijn te zien op 2doc.nl. Alleen tegen de staat steekt er bovenuit. Om drie redenen: onderwerp, vorm, en het inlevingsvermogen van regisseur Stijn Bouma, een groot talent.

De vorm is simpel: vijf vrouwelijke slachtoffers van de toeslagenaffaire doen voor de camera hun verhaal. Maar Bouma filmt hen in een sfeervol, chique decor en dat is van belang, want het normaliseert deze vrouwen, die lang zijn weggezet als schuldig en verkeerd. En hij stelt de juiste vragen. Alle aandacht in de media ten spijt, het is pas in deze documentaire dat bij de kijker ten volle doordringt hoe Derya, Janet, Nazmiye, Badriah en Naoual zich moeten hebben gevoeld. En nog voelen.

Nog zo’n groot, jong talent is Miriam Guttmann. Haar driedelige serie Zaad van Karbaat, over de wanpraktijken een vruchtbaarheidsarts, is als eerste Nederlandse documentaireserie ooit geselecteerd voor het Sundance Film Festival. Jan Karbaat insemineerde vrouwen met zijn eigen zaad, in plaats van dat van donoren, en zette zo een krankzinnig grote schare kinderen op de wereld. Die brengt de regisseur allemaal bij elkaar, in een fantastische finale: een zee van blonde blauwogige mensen, van onderaf gefilmd zoals Leni Riefenstahl dat deed in de jaren dertig.

Dat filmcitaat is niet voor niets. In Zaad van Karbaat klinkt de echo van een ver, besmet verleden, en de film snijdt grote thema’s aan, zoals nature versus nurture en identiteit. In haar eerste documentaire doet Guttmann alles meteen heel erg goed: het gelaagde onderwerp, de spanningsopbouw en vooral de filmische manier van vertellen, waarbij ze voorwerpen of plekken voor zich laat spreken. Zoals de spreekkamer met de beenbeugels. Hogeschoolwerk.

Anderhalf jaar volgt regisseur Jessica Villerius de vier oudste kinderen van het gezin dat jarenlang onder de radar leefde op een boerderij in Ruinerwold. De meeste kinderen uit het gezin van negen stonden nergens geregistreerd, en waren nooit naar school geweest. Een shockerend verhaal dat wereldnieuws werd toen het aan het licht kwam.

Door de volle toedracht ervan onderkoeld en goed gedoseerd te onthullen, creëert Villerius een even ingetogen als spannende serie, die lang blijft spoken in het hoofd van de kijker. Mede door de aansprekende persoonlijkheden van de kinderen. Hoe gaan zij zich redden? Er komt een vervolg, maakte Villerius onlangs bekend.

Oscarwinnaar Todd Haynes (Carol) denkt als een echte cineast: in zijn eerdere film over Bob Dylan liet hij hem spelen door niet een, maar zes acteurs. Ook ditmaal trekt hij alles uit de kast. Over Lou Reed en The Velvet Underground maakte hij een betoverende documentaire. In plaats van droogjes de feiten op te lepelen, dompelt hij de kijker onder in sfeer. De New Yorkse avant-garde in de sixties, en de onsterfelijke cool van Lou Reed en co.

Dat doet hij vooral met een razendsnelle montage en het gebruik van split screen. Het scherm is vrijwel continu verdeeld in twee vakken, met in het ene interviews met nog levende bandleden, fans en andere betrokkenen, en daarnaast fraaie sfeerbeelden, zoals de zwijgende zwart-witportretten van onder andere Lou Reed gemaakt door Andy Warhol in The Factory. Het werkt geweldig. Een zeldzaam meeslepende film.

Milou Gevers won dit jaar de Oscar voor Filmacademiestudenten, ofwel een Student Academy Award. Bijzonder, want het is de allereerste keer in de zeventigjarige geschiedenis van de Oscars dat een Nederlandse afstudeerfilm in deze categorie wint. Waarom bleef je niet voor mij is dan ook een parel, maar ook een mokerslag. Vier kinderen die nog maar op de basisschool zitten, vertellen over de zelfmoord van hun vader.

Milou Gevers maakte het als jong meisje zelf ook mee. Als regisseur zet ze haar eigen ervaring vakkundig in. Ze schuwt de grote emotie niet en durft de lastige vragen te stellen. Haar neutrale toon houdt het behapbaar. De kinderen zijn hartverscheurend ernstig en openhartig. Mooie animatiebeelden tussendoor geven net het beetje lucht dat je als kijker nodig hebt.