Regisseur Joram Lürsen over De toeslagenaffaire: ‘Zo’n proces kan ongemerkt ontstaan’

Lürsen: ‘Ik kwam er al heel vroeg bij, toen de affaire pas net aan het licht was gekomen. Onze scenaristen zijn eerst uitgebreide gesprekken gaan voeren met de twee journalisten – van Trouw en RTL 4 – die de zaak publicitair aan het rollen brachten. Op basis daarvan zijn ze gaan schrijven. Het was meteen duidelijk dat er genoeg verhaallijnen waren voor een goed, spannend drama. Enerzijds heb je dus het verhaal van de slachtoffers, daarnaast zijn er thrillerachtige elementen, zoals de advocaat die zich in de zaak vastbijt, de klokkenluiders bij de Belastingdienst en die onderzoekende journalisten.’

‘Dat is waar, met de hele nasleep – compensatie voor de slachtoffers, bestuurlijke hervormingen, de emotionele schade – zijn we nog jaren, misschien wel generaties bezig. Maar toen de Raad van State in 2019 erkende dat de staat grove fouten had gemaakt, voelde dat wel als een natuurlijk punt om ons verhaal af te ronden. Andersom was het trouwens ook de vraag op welk moment we moesten beginnen, want over toeslagenfraude werd in de jaren negentig al gesproken. Uiteindelijk voelde het logisch om de serie te laten starten in 2012, toen de Belastingdienst expliciet de opdracht kreeg om die fraude aan te pakken.’

‘Dat is altijd het dilemma, hè: waar liggen de grenzen van de artistieke vrijheid? Kijk, dat er in de serie een belastingambtenaar is die in de straat woont bij dat gedupeerde gezin, en dat hij daardoor in gewetensnood komt, dat is natuurlijk een dramatische vondst. En zo zijn er meer fictieve aanpassingen – dat alle betrokken ambtenaren in hetzelfde kantoorpand werken bijvoorbeeld –, terwijl het in werkelijkheid om veel verschillende kantoren gaat. Maar met de controleerbare feiten, de chronologie bijvoorbeeld, wilden we heel secuur omgaan, dat spraken we meteen af. We hebben ook veel bestaande beelden mogen gebruiken, onder meer van RTL en de NOS, wat bij het maken van een film of serie vrij uitzonderlijk is. Daarbij werd ook als voorwaarde gesteld dat we er niet mee aan de haal mochten gaan. Tijdens de productie is daar binnen het team streng op gelet.’

‘Niet per se, want de scenaristen waren vóór het schrijven al heel diep in de materie gedoken. Zo diep dat het drama soms eerder te feitelijk en statisch dreigde te worden dan te vrij – en dat zeg ik met respect hoor, het illustreert hun zorgvuldigheid. Daarnaast werden we in het hele proces geadviseerd door betrokkenen – journalisten, juristen, slachtoffers. Voor de acteurs was dat ook prettig, die konden zo erg dicht bij hun personages komen. Dat leverde soms heel emotionele gesprekken op.’

‘Zeker. Bij het zoeken naar locaties bijvoorbeeld. De scènes die zich afspelen in het belastingkantoor hebben we opgenomen in een oud ING-pand dat filmisch mooie opties bood. Maar voor de buitenkant wilden we graag een echt belastingkantoor filmen, en dat was heel moeilijk te vinden. De zaak ligt zo gevoelig dat zulke partijen er niet mee willen worden geassocieerd. De zoektocht naar een rechtszaal om in te filmen was zelfs zo lastig dat we er uiteindelijk zelf een moesten namaken, terwijl zoiets nooit een probleem is als ik bijvoorbeeld een misdaadserie maak. Opvallend genoeg kregen we van alle gerechtsgebouwen precies dezelfde afwijzing, dus daar was duidelijk onderling over gecommuniceerd. Dat begreep ik niet hoor, ik had heel helder uitgelegd wat voor serie het zou worden: geen politiek pamflet vol beschuldigingen, maar een genuanceerd verhaal dat laat zien wat een precair bouwwerk de overheid is en wat voor vreselijk ongeluk er kan gebeuren als we daar onvoldoende zorg voor dragen.’

‘Zo zie ik dat niet. In principe doen politici natuurlijk gewoon hun werk als ze zeggen dat fraude moet worden aangepakt. Door een samenloop van omstandigheden is dat in dit geval helemaal misgelopen. Er waren politici die compromissen moesten sluiten met coalitiepartners, ambtenaren die veel druk ervoeren om met te weinig geld en middelen bepaalde targets te halen, enzovoorts. Natuurlijk is niet iedereen altijd van goede wil, maar je kunt niet zomaar een paar politici aanwijzen als de bad guys. Ik hoop dat de serie dát laat zien: zo’n proces kan ongemerkt ontstaan. Als we dat inzien, kunnen dit soort gevaren in de toekomst misschien wat sneller worden gesignaleerd.’