Voortdurend oorlogsleed

De nieuwe roman van de Duits-Georgische schrijfster en theateregisseuse Nino Haratischwili (1983) heet De kat en de generaal. In een brief aan haar lezers schrijft ze dat Anna Politkovskaja haar op het onderwerp bracht van dit boek:  ‘Vanwege mijn eigen achtergrond houdt het thema oorlog me al heel lang bezig, maar dit verhaal bood weer een nieuw perspectief over de absurditeit ervan, en de onmogelijkheid om mettertijd een normaal leven te leiden als je onderdeel bent geweest van zo’n hel. Het toont eveneens wat er allemaal straffeloos mogelijk is wanneer ook de staat de grootste gruwelen toedekt. Ik móést er een roman over schrijven en dat is De kat en de generaal geworden.’

Anna Politkovskaja is de Russische journaliste die uitvoerig verslag deed van de gruwelen van de Tweede Tsjetsjeense oorlog (1999-2009). In 2006 werd zij in haar huis in Moskou doodgeschoten. De gewelddadigheden in Tsjetsjenië, de opstandige Russische republiek waar na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie een reeks gewelddadige conflicten uitbrak, vormen voor een groot deel het decor van De kat en de generaal.

Op verschillende manieren laat Haratischwili zien dat wie de verschrikkingen van een oorlog heeft meegemaakt in vredestijd moeite heeft om het leven weer op te pakken. Door schuldgevoel, wantrouwen tegen het systeem, doordat ze als vreemdelingen in een ander land wonen, of doordat de ervaring van zoveel geweld en onrecht een vredig gezinsleven daarna ondragelijk maakt. Maar het boek gaat niet alleen over oorlog, het is ook een verhaal over de hang naar innerlijke vrijheid en over de individuen die ondanks de verderfelijke situatie waarin zij terechtkwamen voor het goede kiezen. De kat en de generaal is een wervelende roman over schuld en boete, en over de (on)mogelijkheid af te rekenen met misdaden uit het verleden. 

Door de aanhoudende economische malaise bereikte eind jaren tachtig de ontevredenheid onder sovjetburgers een hoogtepunt. Tegelijkertijd creëerde de hervormingspolitiek van Gorbatsjov een klimaat waarin de satellietstaten en etnische groepen het aandurfden meer politieke inspraak te eisen. Overal braken opstanden uit, vaak met etnisch-nationalistische motieven. Zowel in de Baltische staten en Oost-Europa als in Georgië, Azerbeidzjan en Armenië ging men in groten getale de straat op om meer vrijheid en zelfstandigheid te eisen. In rap tempo verloor de Sovjet-Unie de controle en de ene na de andere republiek riep de onafhankelijkheid uit, met  de volledige ineenstorting van de Sovjet-Unie en de vorming van vijftien nieuwe onafhankelijke staten tot gevolg.  

Niet alle 130 sovjetvolkeren konden zich schikken in de nieuwe opdeling. Met name in de Kaukasus en Moldavië ontstonden etnische spanningen en separatistische conflicten. Het gevolg was dat naast de vijftien landen ook vijf ‘de facto’ staten ontstonden, die zich eenzijdig hadden afgescheiden en niet werden erkend door de internationale gemeenschap. Zuid-Ossetië, een regio in Georgië, voelde zich na de Georgische onafhankelijkheid bedreigd door het Georgische nationalisme en voerde met steun van Rusland een bloedige onafhankelijkheidsstrijd. Soortgelijke conflicten ontstonden in de Georgische regio Abchazië, de Armeense enclave Nagorno-Karabach in Azerbeidzjan en Transnistrië in Moldavië. Deze conflicten zijn tot op de dag van vandaag niet opgelost en heten ook wel ‘frozen conflicts’.

Ook de Tsjetsjenen streefden naar onafhankelijkheid. Deze islamitische regio in de Kaukasus werd in 1859 na veertig jaar verzet en strijd ingelijfd door Rusland, en met name onder Stalin  hadden de Tsjetsjenen erg te lijden. Honderdduizenden Tsjetsjenen werden slachtoffer van politieke zuiveringen, en in 1944 werden meer dan 300.000 Tsjetsjenen en 93.000 Ingoesjen in veewagons naar Centraal-Azië gedeporteerd.

Toen de Sovjet-Unie uiteindelijk op haar grondvesten begon te schudden en alle grenzen opnieuw werden getrokken zagen de Tsjetsjenen hun kans schoon: In 1991 riepen ze de onafhankelijke Tsjetsjeense Republiek Itsjkerië uit. In december 1994 vielen Russische troepen de opstandige regio binnen en was de Eerste Tsjetsjeense Oorlog een feit.

Deze woelige geopolitieke situatie vormt de context waarbinnen de roman zich afspeelt. Het is 1995. In een dorpje in Tsjetsjenië woont Noera, een krachtige en onafhankelijke jonge vrouw van achttien jaar. In dit deel van Rusland is de moderne tijd nog niet doorgedrongen: ‘Sinds onheuglijke tijden hadden de mensen hier geleefd, hun goden offers gebracht en hun voorvaderen vereerd, hun helden geroemd en hun vijanden meedo­genloos afgestraft. Zo waren zij die in deze door bergen en heuvels ingesloten wereld leefden en genoeg hadden aan zichzelf,’ beschrijft Haratischwili het Kaukasische bergvolk. Noera fantaseert over een ander leven. Ze wil de wereld ontdekken buiten de vallei.

Aleksandr onttrekt zich zoveel mogelijk aan dit geweld en heeft een rustig baantje in de keuken. Op een van zijn zoektochten naar verse producten ontmoet hij de vrijgevochten Noera, die geld spaart voor een beter leven, en hem tegen alle regels in kippen en eieren verkoopt. Een reeks gruwelijke gebeurtenissen volgt, waardoor het leven van Aleksandr voor altijd wordt getekend.