De gevluchte Iraans-Koerdische dichter en journalist Behrouz Boochani werd vijf jaar lang gevangen gehouden op het eiland Manus. Over deze periode schreef hij het aangrijpende relaas Alleen de bergen zijn mijn vrienden.

Terwijl Turkse tanks Noord-Syrië binnentrekken, komt de naam Behrouz Boochani voorbij in de internationale media. Deze Iraans-Koerdische gevluchte journalist en poëet is even de stem van de Syrische Koerden die het oorlogsgeweld vrezen. Maar ik ken hem vooral als de stem van duizenden asielzoekers die weggestopt zijn in afschuwelijke gevangenissen waarvan we weinig weten. Daarover schreef hij namelijk een prachtig maar zeer confronterend boek dat sinds de publicatie in 2018 meerdere prijzen heeft gewonnen en een internationale bestseller is geworden. Volgende maand verschijnt de Nederlandse vertaling onder de titel Alleen de bergen zijn mijn vrienden. 

Boochani, geboren in 1983, volgde in Iran een universitaire opleiding en werkte voor diverse kranten. Dat laatste bracht hem in februari 2013 in de problemen, toen de Revolutionaire Garde het kantoor van het door hem opgerichte magazine Werya binnenviel en een aantal van zijn collega’s arresteerde. Boochani slaagde erin te vluchten en belandde in het Indonesische kuststadje Kendari, vanwaaruit veel vluchtelingen de oversteek naar Australië wagen. Zonder risico is dit niet, omdat hun boten vaak niet opgewassen zijn tegen de hoge golven en onderweg kapseizen. Dat overkwam Boochani ook in juli 2013. Bij het incident verdronk een van zijn medepassagiers, de rest werd opgepikt door de Australische marine, overgebracht naar Christmaseiland en vervolgens naar het eiland Manus, dat bij Papoea-Nieuw-Guinea hoort.

© VPRO Gids

Daar aangekomen als ‘een skelet, bedekt met lagen zonverbrande huid’ begon voor Boochani het wachten, dat inmiddels al zes jaar duurt. ‘Wachten,’ schrijft hij, ‘is een martelwerktuig in de kelder van de tijd.’ Maar de ‘kelder’ waar hij met honderden andere asielzoekers wordt opgesloten bleek zelf ook een martelwerktuig te zijn. In het boek heeft hij het dan ook niet over ‘opvangcentrum’ en ‘asielzoekers’, maar over ‘gevangenis’ en ‘gevangenen.’ Onderschepte asielzoekers op weg naar Australië worden namelijk door de overheid in detentiekampen geplaatst op Christmaseiland en de eilanden Manus en Nauru.

Pacific Solution

Dit is de uitkomst van antivluchtelingenretoriek die, evenals in andere landen, aan de marges van het politieke spectrum opkwam en inmiddels beleid is geworden. In Australië was de aanzet afkomstig van Pauline Hanson, die zich in 1996 van de conservatieve Liberale Partij afsplitste en de partij One Nation oprichtte. Binnen enkele jaren namen de middenpartijen haar felle antimigratiepolitiek over. In 2001 werd door zowel de liberalen als de sociaaldemocraten de Pacific Solution ingevoerd: asielzoekers en migranten werden vanaf dat moment buiten Australië opgevangen. Dit beleid werd in 2013 in het kader van Operatie Soevereine Grenzen door de Liberale Partij aangescherpt en gemilitariseerd. Als onderdeel van de zerotoleranceaanpak werd de marine ingezet om asielzoekers buiten Australië te houden en naar detentiekampen over te brengen.

Boochani brengt de sfeer in het kamp tot leven in wat soms leest als een roman, gelardeerd met gedichten en filosofische overpeinzingen

Mede dankzij Boochani zijn de gruwelijke verhalen over deze kampen naar buiten gekomen. Op Manus maakte Boochani namelijk contact met journalisten en mensenrechtenactivisten door hen via zijn mobiele telefoon of zijn advocaat berichten te sturen. Ook zijn boek werd via WhatsApp, sms’jes, en e-mails naar buiten gebracht en vertaald. Het is meer dan alleen een journalistiek werk. Boochani brengt de mensen en de sfeer in het kamp tot leven in wat soms leest als een roman, gelardeerd met gedichten en filosofische overpeinzingen.

Hij doet dit zo effectief dat bij mij, kind van Iraanse vluchtelingen, soms weggestopte herinneringen naar boven kwamen, zonder dat ik het boek terzijde kon leggen. Neem bijvoorbeeld deze passage: ‘We zijn vleermuizen in een donkere grot, die op de lichtste trillingen reageren. Elke dag opnieuw maken we, volkomen uitgeput, een zinloze wandeling van zo’n honderd meter. Het is alsof ze ons dwingen om de overkant van een rottend, stinkend zwembad te bereiken met slechts één inefficiënte, armzalige zwemslag. Troosteloze toekomstbeelden blazen onze nachtelijke dromen harder weg dan moessonwinden en alles raakt besmet met bittere nachtmerries. Boven op de kwellingen van de onderdrukkende gevangenschap binnen de gevangenishekken creëert elke gevangene nog een kleinere gevangenis binnen in zichzelf – dit gebeurt als wanhoop en machteloosheid op hun hevigst zijn.’

© ASHLEY GILBERTSON/The New York Times/Redux/HH / NYTNS

Behrouz Boochani

Zelfmoord

Wat Boochani en andere asielzoekers op Manus is aangedaan, is niet mals. Niet voor niets hadden Australische journalisten het over de ‘asielgoelag’ en de ‘Australische Guantanamo Bay’. De stinkende kamertjes waarin honderden asielzoekers zijn samengebracht, de verstopte toiletten in de cabines, waar ze soms uit wanhoop hun polsen doorsnijden, de kille regels die door sadistische bewakers gehanteerd worden, het gebrek aan gezondheidszorg en het wachten, het eindeloze wachten doen je bijna het ergste vergeten. ‘We zijn,’ schrijft Boochani, ‘gewone mensen die opgesloten zijn omdat we een veilige plek zoeken.’ 

Als het boek in 2018 verschijnt zijn twaalf asielzoekers omgekomen in de detentiekampen op de eilanden Manus (zeven), Nauru (vier) en Christmas (een). In juni 2018 pleegde een 26-jarige Iraanse asielzoeker op Nauru zelfmoord. Twee maanden daarvoor had zijn twaalfjarige broertje in een wanhopige video om hulp geschreeuwd: ‘Ik voel me hopeloos want er is niemand die ons helpt. Niemand ziet hoe we lijden. Mijn moeder is ziek en mijn broer is helemaal depressief.’

‘We zijn vleermuizen in een donkere grot, die op de lichtste trillingen reageren'

Boochani heeft ervoor gezorgd dat het lijden van de asielzoekers in deze kampen gehoord werd, maar er is nog steeds niets fundamenteels veranderd. In 2017 werd het kamp op Manus officieel gesloten, maar honderden asielzoekers bleven daar achter totdat ze vorige maand naar andere kampen werden overgebracht. Boochani heeft zijn vrijheid ook nog niet terug, hij zit momenteel in Port Moresby, de hoofdstad van Papoea-Nieuw-Guinea. Onlangs werd hij door de University of Londen uitgenodigd om als gastdocent les te geven, maar hij kreeg geen visum om ernaartoe te reizen.

Titel
Alleen de bergen zijn mijn vrienden

Uitgeverij
Jurgen Maas

Auteur
Behrouz Boochani

Vertaling
Irwan Droog

Bureau Buitenland-radiomaker Edwin Koopman bewerkte Alleen de bergen zijn mijn vrienden tot een vierdelige audioserie onder de titel Berichten uit Manus Prison. Je hoort geluiden van het eiland, aangrijpende gezongen liederen, fragmenten uit het boek, en de schrijver Behrouz Boochani zelf. De afleveringen 3 en 4 van Berichten uit Manus Prison zijn op 30 oktober en 14 november te horen in Bureau Buitenland (NPO Radio 1, 19.00-19.30 uur). Op 6 november wijdt Bureau Buitenland, in opmaat naar de boekpresentatie, de hele uitzending aan het Europese asielbeleid, dat live wordt uitgezonden vanuit De Balie in Amsterdam.