En nou zij

Toen Pegtel in de jaren tachtig geschiedenis studeerde in Amsterdam volgden ongeveer evenveel meisjes als jongens de studie, maar op onderwijsniveau was dat evenwicht ver te zoeken: mannen gaven de colleges en schreven de studieboeken vol.

‘Vrouwen schreven geen geschiedenis en maakten – in de ogen van mannelijke auteurs – geen geschiedenis,’ stelt ze in haar inleiding. Hoe waar dat is, toont ze aan met een eindeloze stroom voorbeelden. Dankzij vrouwelijke historici en archeologen, die met andere ogen kijken, andere vragen stellen en nieuwe onderzoekstechnieken gebruiken om vastgeroeste beelden los te wrikken, begint het beeld te kantelen. Geen dag te vroeg, zou je zeggen, maar de heren historici zetten volgens Pegtel de deuren van hun goed bewaakte fort nu niet bepaald wijd open voor nieuwe inzichten.

Ook in ons land zijn de meeste BH’ers (Bekende Historici) mannen. Niet dat Maarten van Rossem, Herman Pleij en Thomas von der Dunk doelbewust de toegangspoort tot het Media Park blokkeren, maar het komt bij de redacties van de vele programma’s waarin zij mogen komen opdraven kennelijk niet op om eens wat langer in de rolodex te bladeren als ze een historicus nodig hebben.

Eigenlijk gaat het al mis vanaf het stenen tijdperk, betoogt Pegtel. Vrouwen hielden zich met de kinderen schuil in hun grot, wachtend op de dappere jagers die met hun speer achter een mammoet aanrenden. Van dat beeld klopt dus niks. Om te overleven konden onze voorvaders het zich helemaal niet permitteren om de vrouwtjes thuis te laten. Het patriarchaat is geen biologisch gegeven. Vrouwen jaagden, visten en stroopten net zo goed.

Paleoantropoloog Sandi Copeland ontdekte dankzij onderzoek naar fossiele tanden bovendien dat het juist de vrouwelijke mensachtigen waren die hun geboortegrond verlieten en de wijde wereld introkken, terwijl de mannen thuisbleven om hun territorium te beschermen. Door je iets verder van huis voort te planten werden al te incestueuze relaties voorkomen en dat vergrootte de kans op gezond nageslacht.

Niet alleen onderzoek naar het gebit van de oermens leverde dit soort interessante informatie op, ook botonderzoek leidde tot nieuwe inzichten. Vrouwen zorgden niet alleen voor de kinderen, maar deden net zulk zwaar lichamelijk werk als mannen. In 2017 werden armbotten van neolithische vrouwen van rond de zevenduizend jaar oud vergeleken met die van moderne toproeisters. De oervrouwen bleken sterker.

Het waren de Grieken en Romeinen die het tijd vonden vrouwen de mond te snoeren. De wereldberoemde Britse classicus Mary Beard legde in Women & Power, dat in 2018 verscheen, uit hoe diep misogynie is verankerd in al die mythen en legenden waarin vrouwen het zwijgen wordt opgelegd. Dame Mary, die professor is in Cambridge, kan er zelf over mee praten. Als vrouw in een ultraconservatief bolwerk zijn er karrenvrachten digitale stront over haar uitgestort. Dat ze uitzonderlijk intelligent, welbespraakt en geestig is, was voor veel jaloerse vakgenoten kennelijk zo onverteerbaar dat ze het niet konden laten het publiek te wijzen op haar scheve tanden, omvang en grijze haar.

Gelukkig staat Beard haar mannetje wel en inmiddels lopen hordes jonge vrouwen rond in T-shirts met de tekst ‘When I grow up I want to be Mary Beard’.

Dat is goed nieuws, want er zijn nog lang niet genoeg Mary Beards. Daarom is het zo belangrijk dat Alies Pegtel in haar boek uitlegt hoe scheef de verhoudingen nog altijd zijn. Ook in Nederland. Natuurlijk staat ze stil bij bekende wegbereiders als Aletta Jacobs, Marga Klompé en Joke Smit, maar hun verdiensten kennen we wel. Interessanter zijn de verhalen over vrouwen als Maria van Antwerpen uit Breda, die in 1746 dienst nam als soldaat onder de naam Jan van Ant. Twee jaar later trouwde ze als Johannes van Antwerpen met Janna Cramers. In 1762 trad ze als Michiel van Antwerpen voor de tweede keer in het huwelijk. Nadat ze was ontmaskerd liet ze vanuit de gevangenis haar memoires optekenen onder de titel De Bredasche heldinne.

Of neem Anna Maria van Schurman, die op haar derde al kon lezen en die dankzij zelfstudie niet alleen Frans, Duits, Engels, Latijn en Grieks beheerste, maar ook Hebreeuws, Aramees, Arabisch, Ethiopisch en Syrisch. Ze correspondeerde met Jacob Cats, Constantijn Huygens en René Descartes en stond bekend als virginum eruditarum decus, ofwel het juweel van de geleerde vrouw. In 1636 kreeg ze als eerste vrouw in Nederland toestemming colleges te volgen aan de universiteit. Dat deed ze in Utrecht, zij het achter een gordijn, zodat haar medestudenten niet werden afgeleid.

Pegtel stipt deze uitzonderlijke levens maar heel kort aan. Haar punt is dat de geschiedenis veel meer bijzondere, dappere en getalenteerde vrouwen kent dan wij op school hebben geleerd. Zij in de geschiedenis is allesbehalve een lijvig standaardwerk, en er zullen ongetwijfeld academische vakbroeders zijn die gruwen van de pamflettistische aanpak van Pegtel. Maar voor haar vakbroeders heeft ze dit boek niet geschreven. Het is een verkenning, een poging om de minder ingevoerde lezer een beetje bij te praten over al die nieuwe onderzoeken die een minder eenzijdig licht werpen op de geschiedenis. Dat Pegtel daarbij moeiteloos van de Romeinse keizerin Agrippina naar Hillary Clinton schakelt, is misschien niet wetenschappelijk verantwoord maar wel leuk.

Toch stuit een dergelijke aanpak zelfs anno 2019 nog op weerstand. Boeken over vrouwengeschiedenis, daar zijn veel mensen volgens haar wel een beetje klaar mee. ‘We hebben net Els Kloek gehad,’ is het standaardantwoord. Dat hoor je vreemd genoeg nooit wanneer het zoveelste boek over Napoleon, Churchill, Hitler of WO I verschijnt.

‘Van de Romeinse matrona tot de hedendaagse Hollandse bakfietsmoeder, loopt een ragfijne draad die zichtbaar wordt als we de historie vanuit vrouwelijk perspectief bekijken,’ schrijft Pegtel. Laten we hopen dat meer historici (m/v) die draad volgen, dan kunnen we nog heel wat mooie boeken tegemoet zien.