De stad Ferrara speelt een grote rol in de boeken van Giorgio Bassani. In Het verhaal van Ferrara zijn zes in het Nederlands vertaalde werken – vier romans en twee verhalenbundels – van de Italiaanse auteur samengebracht.

Wie in het Noord-Italiaanse Ferrara op zoek gaat naar de majestueuze villa van de familie Finzi-Contini en een blik hoopt te werpen op de tuin met die imposante muur en de tennisbaan, komt bedrogen uit. Die villa en tuin bestaan niet, maar zijn ontsproten aan de krachtige verbeelding van Giorgio Bassani (1916-2000). Deze Italiaanse schrijver legde in zijn zes Ferrara-boeken de levens van Joodse Italianen voor en na de Tweede Wereldoorlog vast. De tuin van de Finzi-Contini is veruit zijn bekendste roman, maar de ragfijne novelle De gouden bril misschien wel het mooiste. In de eerste hoofdstukken loopt de tragische dokter Athos Fadigati door de straten van Ferrara. Over de Via del Gorgadello en de Via San Romano. ‘Lang, groot, met zijn gleufhoed, zijn gele handschoenen.’ Deftig is de dokter dan nog, een man met groot aanzien in de gemeenschap. Totdat de mensen over hem beginnen te fluisteren. ‘Moet je eens horen. Ken je die dokter Fadigati, die in de Via Gorgadello woont? (…) Nou, volgens de verhalen is hij…’
Een homoseksueel, dat is Athos Fadigati.

In De gouden bril vertelt Bassani de geschiedenis van de dokter alsof hij tegenover je zit, op vertrouwelijke toon. In een perfecte maar trieste stijl schetst hij hoe de dokter tijdens treinreisjes naar Bologna stilletjes in de coupé zit bij een groep Ferrarese studenten. En dat hij in de bioscoop de zaal verkiest boven het chique balkon, zodat hij dicht bij de geüniformeerde militairen kan zitten. Steeds kwetsbaarder wordt Athos Fadigati, weerloos zelfs, helemaal wanneer hij verliefd wordt op een jonge, arrogante Italiaan. Die weerloosheid vat Bassani in formidabele beelden en scènes. Zoals die waarin Fadigati, tijdelijk in de steek gelaten door zijn geliefde, naar de tenniswedstrijden van de plaatselijke jeugd gaat. Partijen van laag niveau, maar de dokter kijkt elke dag toe, moedigt aan. Uiteindelijk sleept hij een oude scheidsrechtersstoel naar de baan en neemt daarin plaats, waarna de verteller noteert: ‘Het was duidelijk. Hij wist niet wat hij anders moest beginnen, op welke manier hij de leegte van de dagen anders moest vullen.’

Diepe val

De tragiek in De gouden bril is groot, maar in goede handen bij Bassani. Zo menselijk maakt hij Athos Fadigati, op die vanzelfsprekende toon die alleen grote auteurs beheersen. Zonder een oordeel te vellen bovendien. Het knapste is dat de novelle ondertussen ook gaat over het fascistische Italië vlak voor de Tweede Wereldoorlog. De ondergang van Fadigati is een voorafspiegeling van wat veel Italiaanse Joden zal overkomen; hoog in aanzien en dan de diepe val. Zelden zal die neergang met zo veel compassie zijn opgeschreven.

Een andere parel in de Ferrara-reeks is de kleine roman De reiger. Daarin gaat een Joodse advocaat vlak na de oorlog op jacht in de Po-delta. Eenden en meerkoeten vliegen over, maar de advocaat schiet niet. Zijn jachtgenoot haalt ondertussen alles neer. Dan verschijnt een reiger in het vizier en zijn kompaan knalt het logge beest uit de lucht. De reiger stort omlaag in het meer. Bassani schrijft: ‘Zodra hij bovenkwam, richtte hij zich op op die stelten van hem en begon hij zijn kleine kopje naar links en naar rechts te bewegen. “Waar ben ik?” leek hij zich af te vragen. “En wat is er met me gebeurd?”’ Het is niet moeilijk om in deze vogel de advocaat te zien, die zo vlak na de oorlog weer opkrabbelt. En hij is de enige niet: heel Italië likt zijn wonden. Na de jacht gaat de Joodse advocaat een tarbot eten bij een iets te vriendelijke pensionhouder die fout was in de oorlog. Het levert trieste scènes op, en dan wachten de lezer nóg enkele ontluisterende hoofdstukken. Bassani flikt met De reiger hetzelfde als met De Tuin van de Finzi Contini en De gouden bril: het particuliere verhaal, hoe stevig dit ook op eigen benen staat, ontstijgt zichzelf en wordt op een vanzelfsprekende, bijna achteloze manier een document van een tijd. Boeken om nooit te vergeten.

Onder de titel Het verhaal van Ferrara (De Bezige Bij, vertaling Jan van der Haar) zijn zes boeken van Giorgio Bassani gebundeld, waar-onder De gouden bril (oorspr. Gli occhiali d’oro) en De reiger (oorspr. L’airone)