Een kleine reflectie op haar werk en leven

Regarding Susan Sontag, de documentaire over het leven van de legendarische schrijfster, is al bijna uitverkocht op IDFA. Wat maakt deze schrijfster zo bijzonder? Persis Bekkering, initiatiefnemer van de Susan Sontag leesclub, vertelt:

Ik had nog geen oneliner van Susan Sontag (1933-2004) gelezen toen ik in 2008 verslingerd raakte aan haar dagboeken. De Amerikaanse romancier, essayist, film- en theatermaker, enzovoorts (ze had teveel ideeën om aan één genre toe te vertrouwen) hield vanaf haar vijftiende jaar intensief dagboeken bij, die na haar dood door haar zoon, oorlogsverslaggever Philip Rieff, zijn gebundeld. Twee delen zijn inmiddels verschenen en vertaald, we wachten nog op deel drie.
 
De vijftienjarige Sontag was een hongerige lezer en een eenzame tiener. Of ze uit eenzaamheid was gaan lezen, of dat haar letterverslaving haar juist isoleerde van haar leeftijdsgenoten (De Toverberg van Thomas Mann: ‘The finest novel I ever read’), mag haar geautoriseerde biograaf Benjamin Moser reconstrueren. Hoe dan ook zijn haar dagboeken een verbluffend, haast intimiderend verslag van haar intellectuele ontwikkeling, waarvoor ze duizenden films en boeken verslond, van de vorming van haar ideeën die haar later beroemd zouden maken, en de kraamkamer van haar kenmerkende aforistische stijl, die haar bewondering voor Walter Benjamin verraadt. Hoewel de cahiers ook geestige banaliteiten bevatten (meer douchen, minder glimlachen, commandeert ze zichzelf) tonen ze Sontag vooral zo: serieus.

Serieusheid beschouwde ze als een deugd. Serieusheid betekende voor haar werkelijk om dingen geven op een vurige, belangeloze manier, zoals ze later in een interview verwoordde. Dat is iets anders dan ernst. Het betekent een intellectuele levensstijl, niet alleen aan de oppervlakte, maar tot in al je vezels, je nooit comfortabel terugtrekken in bestaande ideeën over de wereld, maar voortdurend vragen stellen, wakker zijn.

Enfin, die dagboeken openden voor mij de weg naar haar gepubliceerde werken, vooral de essays, boeklang of slechts een pagina. Sontag zag zichzelf in eerste instantie als romancier, maar na twee avantgardistische, door weinigen begrepen romans, slaagde ze daar pas laat in haar leven in, met de bestsellers The Volcano Lover en In America.

En wat blijkt, niet verrassend maar wel leuk: ik ben niet de enige Sontag-aficionado.

De Balie maakt dit najaar een trilogie over haar leven en werk, waarvan nu twee programma’s zijn geweest (twee keer Grote Zaal, vrijwel uitverkocht). Ter verdieping van deze programma’s organiseer ik samen met Matthea Westerduin en Simone van Saarloos op verzoek van het Amsterdamse debatcentrum drie leesclubs, waar we met een kleine groep mensen een boek van haar bespreken en, niet zelden, bediscussiëren.

‘De essays zijn zo intiem’, merkte iemand op over Against Interpretation, Sontags eerste essaybundel. Ze laat zichzelf weliswaar totaal buiten beschouwing in haar stukken over literatuurkritiek, camp of science fiction, maar de serieusheid maakt haar kwetsbaar. Ze durft met stelligheid iets te beweren, waardoor je haar altijd kunt bekritiseren. Wie zichzelf voortdurend indekt met een ironisch toontje, is in wezen onschendbaar.

Een deel van wat Sontag schrijft is dan ook inmiddels achterhaald, of ze heeft haar mening later zelf herzien in andere essays. Bij de tweede leesclub, over Regarding the pain of others, een beschouwing over het kijken naar oorlogsfotografie, beargumenteerde voormalig Midden Oosten-correspondent Ferry Biedermann dat hij Sontags verhaal niet compleet vindt (ze negeert bijvoorbeeld de rol van krantenredacties, die beelden selecteert voor ze in het collectieve geheugen terechtkomen).

Ze ging graag in de contramine, zag dat zelfs als de belangrijkste taak van een intellectueel, en moest haar positie daarom vaak opnieuw bepalen – bijvoorbeeld ten opzichte van populaire cultuur, die ze in de jaren zestig omarmde vanuit haar geletterde niche, en waar ze later, toen ‘hoge cultuur’ niet meer bestond, voor waarschuwde.

En Sontag zelf, de Sontag van de dagboeken die ik zo blind bewonderde, blijkt ook geen perfect rolmodel. Benjamin Moser vertelde in De Balie dat ze soms een vervelend mens was, en ijdel: ze hoopte elke dag dat ze de nieuwe Dostojevski zou worden. (Dat verlangen vertrouwde ze haar dagboek niet toe.) Ook de documentaire die vanaf 20 november op IDFA te zien is, Regarding Susan Sontag, schuwt haar lastige persoonlijkheid niet.
 
Die informatie maakt haar menselijker, goddank, maar niet minder lezenswaardig. Een groot aantal essays (On Style, On Photography, Against Interpretation, Fascinating Fascism, en vele, vele anderen) heeft ons nog steeds iets te zeggen, de ideeën blijven belangrijk. En wat overblijft is evengoed een inspirerende getuigenis van Sontags serieusheid, een levenshouding die vandaag (in het zogenaamde ‘tijdperk van de ironie’) opnieuw tegendraads is.
Persis Bekkering schrijft o.a. literatuurkritieken voor de Volkskrant.

Agenda

De documentaire Regarding Susan Sontag is van 20 t/m 29 november te zien op IDFA (let op: bijna uitverkocht!).

Maandag 24 november is de derde aflevering van de Susan Sontag leesclub in De Balie, 20:00, over het dagboek Herboren (De Bezige Bij). Lees hier meer.

Woensdag 26 november is het derde deel van de Susan Sontag trilogie in De Balie, over serieusheid en ironie, met publicist Femke Halsema en filosoof Robin van den Akker.

 

#1 leven, werk en nalatenschap

Benjamin Moser, die momenteel de biografie van Sontag schrijft, vertelt over zijn zoektocht naar het leven van Sontag en de impact van haar werk toen en nu. Is Sontag nog steeds een rolmodel of hebben we behoefte aan nieuwe, andere soort publieke intellectuelen?

#2 kunst en context

Twee kunstenaars, een schrijver en een documentairemaker over Fascinating Fascism (1974), On Photography (1977) en Regarding the Pain of Others (2002). Wat is de relatie tussen het kunstwerk en de context waarin het werk gemaakt en ervaren wordt?