Een constante stroom nieuwsberichten met weinig uitleg of context: grote kans dat de meeste mensen de politieke realiteit dan niet meer begrijpen. Filosoof Alain de Botton schreef een gebruiksaanwijzing bij het nieuws.

Niets legt zo pijnlijk onze dagelijkse nieuwsconsumptie bloot als de lijstjes van de meest gelezen artikelen die door elke nieuwssite worden bijgehouden. Niet de strijd in de Centraal-Afrikaanse Republiek of de ellende in Syrië scoren hoog, maar de tia van Marco Borsato en de miskraam van Sabia.

‘Take a good long look in the digital mirror,’ hield USA Today zijn lezers voor bij het publiceren van de top tien van best gelezen verhalen in 2013. Het is inderdaad nogal beschamend om te zien waar de meeste belangstelling naar uitging. Meer dan de helft is showbizznieuws: de baby van Kim Kardashian, de draaiende kont van Miley Cyrus, de vroege dood van tweederangs acteurs Paul Walker en Cory Monteith. De andere helft bestaat uit rampen: de aanslag in Boston, het vliegtuigongeluk in San Francisco, de schietpartij in Washington.

Maar goed, dat is de USA Today. Hoe ziet de top tien van The Guardian, een van de beste kranten ter wereld, er uit? Iets gevarieerder, al krijg je ook hier geen reëel beeld van wat er in de wereld gaande was in 2013: Edward Snowdon staat bovenaan, gevolgd door het schokkende bericht dat jonge Japanners geen seks meer zouden hebben. Ook in de lijst: paardenvlees bij de Aldi, Michael Douglas die keelkanker kreeg door orale seks, het aftreden van paus Benedictus, de meteoriet in Rusland en natuurlijk de geboorte van prins George.

Marginaal nieuws
Naar eigen land dan. In de top tien van nu.nl zien we dat Nederlanders het graag dichtbij huis zoeken. De vondst van de lichamen van de broertjes Ruben en Julian werd meer dan vier miljoen keer aangeklikt. Verderop in het overzicht komen de broertjes nog een keer terug, prins Friso komt er zelfs drie keer in voor. De overige noteringen waren voor de vermoorde Ingrid Visser, de verongelukte Paul Walker, de aanslag in Boston, de Sinterklaasstorm en het vliegtuigongeluk in San Francisco. De scheiding van Raf en Sylvie valt net buiten de top tien, evenals het teruggetrokken Koningslied, de abdicatie van Beatrix en Anouk die de finale haalde van het Eurovisie Songfestival.

Waarom zijn we zo geïnteresseerd in dit soort nieuws? Dat is een van de vele vragen die filosoof Alain de Botton probeert te beantwoorden in Het nieuws – een gebruiksaanwijzing. De Botton is zo iemand die, net als Bas Heijne en Maxim Februari, in staat is helder en toegankelijk te formuleren over welk onderwerp dan ook. Na boeken als Statusangst, Ode aan de arbeid en Religie voor atheïsten laat hij nu zien waarom nieuws niet altijd nieuws is, waarom we niet over Mali willen lezen, maar wel over Justin Bieber en waarom rampspoed er altijd in gaat als vette boterkoek. In zijn inleiding haalt De Botton zijn collega Hegel aan, die stelde dat ‘een samenleving modern wordt wanneer het nieuws de godsdienst verdringt als toetssteen van autoriteit en de plek waar we een leidraad zoeken.’ Als we nieuws vooral nodig hebben om overeind te blijven in deze verschrikkelijke wereld, waarom hebben we dan zo’n voorliefde voor marginaal nieuws? En waarom willen we überhaupt voortdurend weten wat er in de wereld om ons heen gebeurt?

Weinig uitleg

Angst is een van de belangrijkste drijfveren, denkt de auteur. Al wiegen in de tuin de takken van de pruimenboom rustgevend op en neer, even verderop kan een Afrikaanse vleermuis een eng virus verspreiden, of een gescheiden vader zijn kinderen om het leven brengen. Dat soort berichten lezen we met een mengeling van angst en genoegen. Vuurspuwende vulkanen en loslopende seriemoordenaars zorgen, mits actief op veilige afstand, voor een zekere innerlijke rust. Het kan altijd erger.

Daar komt bij dat dit het soort nieuws is dat we tenminste kunnen begrijpen. Dat geldt lang niet voor alles: wat zijn de veranderingen in de nieuwe huurwet? Is onze kredietwaardigheid nu wel of niet in gevaar? Is een investering in windmolens economisch verstandig of een linkse hobby?

Politiek-economisch nieuws is lastig te duiden, en wordt daarom al gauw saai gevonden. Daarin schuilt een groot gevaar, stelt De Botton: ‘De moderne wereld leert ons dat er een dynamiek bestaat die mensen hun politieke wil ontneemt op een nog verraderlijkere en cynischere manier dan censuur, namelijk hen de politiek tegenmaken door middel van verwarring, verveling en afleiding, door gebeurtenissen zo rommelig, verbrokkeld en onregelmatig te presenteren dat het voor de meesten onmogelijk is om de draad van de belangrijkste verhalen lang vast te houden.’

Een moderne dictator heeft geen censuur meer nodig, hij hoeft alleen maar te zorgen voor een constante stroom nieuwsberichten met weinig uitleg of context. Zorg dat de politieke agenda voortdurend verandert en voer het volk nieuwtjes over moordenaars en filmsterren. De kans is groot dat de meeste mensen al snel hun vermogen kwijtraken om de politieke realiteit te begrijpen.

Stijgende verontwaardiging
De Botton wijst ook op een andere paradox: graag wordt door journalisten de suggestie gewekt dat allerlei wereldproblemen in principe oplosbaar zijn, als er maar doortastend zou worden opgetreden door de juiste figuren. Maar helaas zijn onze leiders schurken danwel minkukels die niet in staat zijn de gewenste veranderingen door te voeren. De armoede in Afrika, de opwarming van de aarde en de economische crisis zouden verleden tijd zijn met de juiste mensen aan de stuurknuppel. Als dat vervolgens niet gebeurt, leidt dat tot woede en ontevredenheid. ‘Het nieuws neemt zelden de moeite om te melden waarom er zo weinig verandert; waarom het bezit van veel macht en middelen onze problemen toch niet in één klap kan oplossen. (...) In plaats daarvan moeten we met stijgende verontwaardiging aannemen dat ieder aanhoudend probleem alleen maar het gevolg is van grote luiheid, domheid of boosaardigheid – en dat het in een paar relatief resolute en simpele stappen zou kunnen worden opgelost door iemand die intelligent en vindingrijk was (de journalist zelf misschien).’

Zo dwingt De Botton ons eerlijk te kijken naar onze eigen nieuwsconsumptie, die zelden wezenlijk verschilt van die van de massa. Ook in de Volkskrant stond het nieuws dat Marco Borsato getroffen was door een tia onverbiddelijk bovenaan de lijst met meest gelezen berichten. Dat verhalen in het nieuws gezag ontlenen aan het medium dat ze brengt, is geen vernieuwend inzicht, al brengt de auteur het wel zo. Zo trapt hij wel meer open deuren in, maar omdat hij dat zo elegant doet, ben je geneigd geïmponeerd over de drempel te stappen.

Blinde automomteur
Gelukkig is een groot deel van deze gebruiksaanwijzing wel de moeite waard voor de gemiddelde nieuwsjunk. Zo weten we nu dat op de Afrika-redactie van de BBC acht mensen zich uitsluitend met Somalië bezighouden, de Democratische Republiek Congo heeft drie redacteuren. Lovenswaardig, maar het leidt niet tot grotere belangstelling voor Afrikaanse toestanden. Van de verworvenheid om ons te kunnen informeren over gebeurtenissen in elke uithoek van de wereld wordt bitter weinig gebruik gemaakt. Er wordt nogal eens geklaagd over dat gebrek aan betrokkenheid, maar De Botton legt de schuld niet alleen bij de consument. Hij vraagt zich af of journalisten ons dat nieuws wel boeiend genoeg aanbieden. Of ze niet teveel gespitst zijn op feiten en cijfers, op extremiteiten in gebieden waarvan we geen idee hebben hoe het leven van alledag er eigenlijk uitziet. Zolang je je niet kunt identificeren, is het ook lastig om je in te leven. Leer van de literatuur, stelt De Botton. Een verhaal beklijft pas als het een gezicht krijgt. De blinde automonteur uit Senegal die we zagen in Metropolis, vergeten we niet gauw meer, al hebben we geen idee hoe de president het daar doet.

De Botton beperkt zich in zijn boek niet alleen tot politiek en internationaal nieuws. In zijn hoofdstuk over onze fascinatie voor beroemdheden vraagt hij zich af of er iets belangrijks te winnen valt bij het vereren van anderen. De drang tot bewonderen is immers al zo oud als de mensheid zelf, evenals de wens zelf beroemd te zijn. ‘De ware oorzaak van de sterrencultuur is geen narcistische oppervlakkigheid, maar een tekort aan vriendelijkheid,’ is na een lange verkenning zijn conclusie. Als mensen elkaar respectvoller zouden bejegenen, zou de obsessie met beroemdheid afnemen.

Andermans rampspoed
Ook over onze voorkeur voor andermans rampspoed heeft hij een theorie: ‘Het heeft een merkwaardig maar onmiskenbaar nut om over het leed te horen van mensen die je niet kent.’ In ieder mens schuilen gevoelens van verdriet en teleurstelling, terwijl we voortdurend worden geconfronteerd met het geluk van anderen. Onze eigen mislukkingen worden gerelativeerd door andermans ellende. Stuitend maar nuttig. ‘Het toenemen van verdraagzaamheid en een mate van hoop zouden paradoxaal genoeg gevoed kunnen worden door nieuws over extreem verdriet.’

Zo heeft De Botton nogal wat theorieën waarvan het moeilijk is vast te stellen of ze eigenlijk wel hout snijden, maar die op z’n minst prikkelend zijn.

Hij eindigt zijn betoog met een hoofdstukje over cultuurjournalistiek. ‘Elk jaar produceert de mensheid zo’n 30.000 films, twee miljoen boeken en honderdduizend cd’s en gaan er 95 miljoen mensen naar een museum.’ Aan de cultuurjournalist de taak om het publiek te wijzen op wat wel en niet de moeite van het lezen of zien waard is. Kunst biedt troost en helpt mensen om zich tot betere versies van zichzelf te ontwikkelen, aldus De Botton. Dus zou de cultuurjournalist ‘onze eenzame, angstige, beduusde en bedrukte zielen de culturele werken moeten wijzen die ons waarschijnlijk het best kunnen helpen te overleven en te gedijen.’

Grote woorden, maar vooruit: wilt u overleven en misschien zelfs gedijen in de nieuwsjungle, lees dan Het nieuws van Alain de Botton.