In Roemenië huist nog steeds een Duitstalige minderheid. Het zijn van oorsprong Zwaben die eeuwen geleden in het Banaat zijn beland. Deze Duits-Roemenen werden tijdens het Derde Rijk niet zelden nazi’s, want ze wilden wel ‘heim ins Reich’. Na de Tweede Wereldoorlog kregen ze het als gewezen vijand in het communistisch geworden Roemenië zwaar te verduren.
Herta Müller (1953) was zo’n Duits-Roemeense. Haar vader was ss’er, moeder zat vijf jaar in een sovjetkamp, en het familiebezit werd door de staat afgepakt. Van kindsbeen af waren angst en repressie haar deel. Eenmaal het dorp ontvlucht (‘Ik was de eerste die naar de stad ging om een beroep te leren’), werd Herta Müller in Timisoara vertaalster in een machinefabriek. Als dissidente werd ze door de geheime dienst Securitate gevolgd, die haar als verklikker wilde ronselen. Omdat ze weigerde, werd ze eindeloos afgeluisterd, bedreigd, vernederd en mishandeld. Vrienden van haar pleegden zogenaamd zelfmoord, maar waren door de Securitate vermoord. Lesgeven bleek niet vol te houden omdat ze voortdurend Ceausescu moest prijzen en de leerlingen hersenspoelen. Zelfmoord drong zich op, maar schrijven gaf verlichting.
Haar eerste boek Niederungen, vertaald als Lage streken, kon alleen in gecensureerde vorm verschijnen, haar tweede bundel werd verboden. In 1987 mocht Herta Müller naar West-Duitsland emigreren, maar ook daar werd ze door de Securitate met de dood bedreigd. Pas jaren na de val van Ceausescu kon ze in Boekarest haar intussen opgeschoonde Securitate-dossier inzien, ‘en ze wisten ook dat deze verraderlijkheid meer kapotmaakte dan hun chantage’ (uit: De koning buigt, de koning moordt). In Duitsland schreef ze verder aan een oeuvre dat voornamelijk over het leven van alledag onder de dicatuur gaat. De deportatie, als wraak van de Russen, van alle Duits-Roemenen tussen de zeventien en 45 jaar wordt beschreven in Ademschommel (2010), gebaseerd op de ervaringen van gedeporteerde Oskar Pastior die vlak voor verschijning van de roman zou overlijden. Een jaar eerder had Herta Müller de Nobelprijs voor de literatuur gekregen. ‘Zij heeft het landschap van de misdeelden getekend,’ aldus het Nobelprijscomité. In het Nederlands verschijnt haar werk bij uitgeverij De Geus.
Vogelkopje
John Albert Jansen, recentelijk goed voor een VPRO-documentaire over de Syrische dichter Adonis, werkt al enige tijd aan een film over Herta Müller: ‘Hij heet Het alfabet van de angst, waarvan de financiering overigens nog niet rond is, en is gebaseerd op haar collagegedichten. De a staat dan voor angst, de d voor dictatuur – zo’n film wordt het. Bij Herta Müller is elk woord een beeld dat angst oproept. Haar oeuvre is gesloten en onontkoombaar, de weerslag van de dictatuur waarin ze is opgegroeid. De helft van haar woning in Berlijn is bezaaid met knipsels, daar is ze voortdurend mee in de weer, als een soort zelftherapie. Toen wij er filmden moest ze de volgende dag naar de politie om aangifte te doen van stalking; een verwarde Roemeense vrouw viel haar voortdurend lastig. Daarvan raakte ze helemaal overstuur: “Ze zitten nog steeds achter ons aan”, net als destijds in Roemenië. Ook het voorlezen van een gedicht over de zelfmoord van een vriend bracht alles weer naar boven: “Niks zelfmoord, ze hebben iedereen de dood in gejaagd.” De dictatuur was nergens zo erg als in Roemenië, waar alle kleine Ceausescu’tjes zich konden uitleven op de Duitse minderheid, “fascisten” immers waarmee je kon doen wat je wilde. In zo’n klimaat groeide zij als overgevoelig kind op. Je ziet aan haar schuwe vogelkopje dat de angst altijd op de loer ligt.’
In de ARD-reeks Deutschland, deine Künstler is een portret te zien van Herta Müller. Ze laat zich thuis in Berlijn filmen, onderweg naar Stockholm, tijdens de Frankfurter Buchmesse, een aantal lezingen in Krakow, en in Boekarest bij het doornemen van haar Securitatedossier, dat drie dikke ordners omvat. Aan het woord komen ook schrijver Richard Wagner (haar ex), jeugdvriend Ernest Wichner en de schrijfster Ruth Klüger. ‘Als een boek af is,’ aldus Müller, ‘denk ik steeds: dat nooit meer, maar schrijven is ook een manier om het uit te kunnen houden. Ach, was ik maar kapster geworden.’
Deutschland, deine Künstler met Herta Müller wordt bij de ARD uitgezonden. Van 23.35 tot 0.20 uur.
Herta Müller, opgegroeid in het Roemenië van Ceausescu, is een van Duitslands bekendste schrijfsters. In 2009 kreeg ze de Nobelprijs voor literatuur. ‘Was ik maar kapster geworden.’