'Vertel me eens hoe mooi Odessa is.' 'Hij wil van Odessa horen,' zei ik tegen Grootvader, omdat ik wilde dat hij de held aardig vond. 'Informeer hem dat het zand op het strand zachter is dan het haar van een vrouw, en dat het water als de binnenkant van een vrouwenmond is.'
- Jonathan Safran Foer, Alles is verlicht
Voor wie alleen maar weet dat Oekraïne gastland was van het EK vorig jaar, begint deze aflevering met wat context over dit grootste land van Europa - als je alleen kijkt naar landen die geheel in Europa liggen. Oekraïne is misschien wel het meest westers van alle landen die vroeger door de Sovjet-Unie zijn geannexeerd. Dat levert hen ook wel eens een conflict met Rusland op. De Russen zijn het er niet mee eens dat Oekraïne toenadering zoekt tot de EU. Ruzie met Rusland is gevaarlijk voor Oekraïne, want Rusland heeft al eerder de gaskraan voor hen dichtgedraaid als politiek pressiemiddel.
Nu is in het nieuws dat nauwere samenwerking met de EU voor Oekraïne op de tocht staat, als ze niet meteen hun ex-premier Timosjenko vrijlaten; zij is veroordeeld tot zeven jaar cel vanwege redenen die politiek van aard zijn. Sinds de verkiezing van president Janoekovitsj waait er een minder democratische, en meer pro-Russiche wind door Oekraïne.
Pro-westers of pro-Russisch: het is niet zo zwart-wit. Oekraïners zelf zullen zeggen dat ze pro-Oekraïens zijn, want ze zijn erg trots op hun eigen land. Over de bevolking hoor je dat ze tolerant en positief ingesteld zijn. Ze houden graag vast aan eigen folklore en overgeleverde half-heidense en half-christelijke gebruiken. Het geeft structuur aan het leven van alledag. Toch wordt er ook geprotesteerd tegen de verkitsching en vermusealisering van deze gebruiken (voor toeristen). En in de steden worden de tradities, zoals overal, versneld losgelaten.
In 2011 is vanuit de liefde voor Slavische literatuur een nieuwe uitgeverij opgericht in Nederland en Groot-Britannië: Glagoslav Publications, met als doel om hoogstaande literatuur uit Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland wijder te verspreiden. Niet alleen publiceren ze nieuwe fictie en non-fictie, maar ook zorgen ze voor de vertaling van klassiekers die ondanks hun actuele relevantie niet beschikbaar zijn in het Nederlands of Engels. Hoofdredacteur en uitgever Maxim Hodak vertelt over zijn passie voor de Oekraïense literatuur.
Wat is kenmerkend en onderscheidend aan de literatuur uit Oekraïne?
Oekraïne is in dit opzicht heel bijzonder. Terwijl veel uit diens verleden overeenkomt met de gebeurtenissen in naburige landen, zoals de bezetting door andere machten, zijn de mensen hun eigen taal nooit kwijt geraakt. Dat wil zeggen dat de Oekraïense literatuur rijper is en het gevoel geeft van meerdere laagjes.
Wat bedoel je met: Oekraïeners zijn hun eigen taal nooit kwijtgeraakt?
De wortels daarvan zijn te vinden zijn in de geschiedenis van het land en de vroegere politieke invloeden. Terwijl het naburige Wit-Rusland ernstig leed opliep met het verbod op hun taal en cultuur en nog te maken had met echte censuur op het uitgeven van literaire werken, was de situatie in Oekraïne wat dat betreft heel anders. Daar bestond een heel leger van mensen die sterk optraden tegen de bezetters, ter verdediging van hun etniciteit.
Kan je misschien een voorbeeld noemen van die 'meerdere laagjes' in de Oekraïense literatuur?
Als voorbeeld kan een door Glagoslav uitgegeven Oekraïense roman genoemd worden: Hardly Every Otherwise, geschreven door Maria Matios. De roman is een speurdersverhaal waarbij wordt gezocht naar de daders van een gruwelijke poging tot moord, die na ernstig opgelopen letsel uiteindelijk leidde tot de dood. Wie er achter zat wordt door de auteur langzaam in alle details onthuld. Maar naast intrige wordt ook verteld over innerlijke emotionele stormen waarmee de mensen in het kleine Oekraïense dorp werden meegesleurd, over ondenkbaar geweld tegen de vrouwen en over vrouwelijke sensuele honger. Dat alles vindt twee eeuwen geleden plaats in een dorpse setting, met beschrijvingen van het dagelijks leven, tradities, gedrag en relaties tussen mensen. Er wordt bovendien een beroep gedaan op de menselijke ziel, iets wat onafhankelijk van identiteit en etniciteit interessant is voor iedereen.
Terug naar de eigenheid van de literatuur. Oekraïne heeft succes met de promotie van zijn leescultuur. Zo zijn hun verschillende literaire prijzen bijvoorbeeld goed bekend in het buitenland, zoals de jaarlijkse nominatie Gouden Schrijvers of jaarlijkse Bekroning van het Woord waarbij alle boekengenres zijn vertegenwoordigd. De eigentijdse Oekraïense literatuur maakt een wedergeboorte door sinds de onafhankelijkheid, met een snelle toename van jonge auteurs en literaire innovaties in een groot aantal genres: bijvoorbeeld familiesagen, psychologische thrillers en ingewikkelde detectives. Nieuwe producties van satire, jeugdromans en stadsromans dienen hierbij ook vernoemd te worden.
Hoe is de leescultuur daar? Wordt er veel gelezen, en door wie?
Wat is kenmerkend en onderscheidend aan de literatuur uit Oekraïne?
Oekraïne is in dit opzicht heel bijzonder. Terwijl veel uit diens verleden overeenkomt met de gebeurtenissen in naburige landen, zoals de bezetting door andere machten, zijn de mensen hun eigen taal nooit kwijt geraakt. Dat wil zeggen dat de Oekraïense literatuur rijper is en het gevoel geeft van meerdere laagjes.
Wat bedoel je met: Oekraïeners zijn hun eigen taal nooit kwijtgeraakt?
De wortels daarvan zijn te vinden zijn in de geschiedenis van het land en de vroegere politieke invloeden. Terwijl het naburige Wit-Rusland ernstig leed opliep met het verbod op hun taal en cultuur en nog te maken had met echte censuur op het uitgeven van literaire werken, was de situatie in Oekraïne wat dat betreft heel anders. Daar bestond een heel leger van mensen die sterk optraden tegen de bezetters, ter verdediging van hun etniciteit.
Kan je misschien een voorbeeld noemen van die 'meerdere laagjes' in de Oekraïense literatuur?
Als voorbeeld kan een door Glagoslav uitgegeven Oekraïense roman genoemd worden: Hardly Every Otherwise, geschreven door Maria Matios. De roman is een speurdersverhaal waarbij wordt gezocht naar de daders van een gruwelijke poging tot moord, die na ernstig opgelopen letsel uiteindelijk leidde tot de dood. Wie er achter zat wordt door de auteur langzaam in alle details onthuld. Maar naast intrige wordt ook verteld over innerlijke emotionele stormen waarmee de mensen in het kleine Oekraïense dorp werden meegesleurd, over ondenkbaar geweld tegen de vrouwen en over vrouwelijke sensuele honger. Dat alles vindt twee eeuwen geleden plaats in een dorpse setting, met beschrijvingen van het dagelijks leven, tradities, gedrag en relaties tussen mensen. Er wordt bovendien een beroep gedaan op de menselijke ziel, iets wat onafhankelijk van identiteit en etniciteit interessant is voor iedereen.
Terug naar de eigenheid van de literatuur. Oekraïne heeft succes met de promotie van zijn leescultuur. Zo zijn hun verschillende literaire prijzen bijvoorbeeld goed bekend in het buitenland, zoals de jaarlijkse nominatie Gouden Schrijvers of jaarlijkse Bekroning van het Woord waarbij alle boekengenres zijn vertegenwoordigd. De eigentijdse Oekraïense literatuur maakt een wedergeboorte door sinds de onafhankelijkheid, met een snelle toename van jonge auteurs en literaire innovaties in een groot aantal genres: bijvoorbeeld familiesagen, psychologische thrillers en ingewikkelde detectives. Nieuwe producties van satire, jeugdromans en stadsromans dienen hierbij ook vernoemd te worden.
Hoe is de leescultuur daar? Wordt er veel gelezen, en door wie?
We horen alleen maar positieve dingen. Lezen is een onmisbaar onderdeel van de cultuur en dat zien we ook terug in een ware explosie van nieuwe werken in de afgelopen decennia. Deze tendens wordt ook weerspiegeld in het buitenland: de internationale Oekraïense gemeenschap is zeer actief op het gebied van lezen en het behouden van eigen kunst en literatuur. We zien veel animo tijdens internationale boekenbeurzen - mensen komen ons opzoeken, bijvoorbeeld derde generatie Oekraïners in de Verenigde Staten die hun eigen taal misschien al minder goed beheersen, maar toch graag romans lezen over hun land in het Engels.
Welk boek moet beslist nog worden vertaald naar het Nederlands?
De Oekraïense taal is erg mooi, maar zeer complex. Dat betekent ook een hoop werk voor vertalers. In dit opzicht is het Nederlands een gelijke partner van de Oekraïense taal. Daarom denk ik dat een vertaling van Taras Shevchenko's Kobzar een geweldige uitdaging zou kunnen worden. Dit is echter een klus! Shevchenko wordt nog steeds gezien als een dichter die 'niet te vertalen' is. Recent werd Kobzar door ons in het Engels uitgegeven in de vertaling van Peter Fedynsky. Het werd gezien als een monumentale gebeurtenis in de geschiedenis van Oekraïne.
Shevchenko is een fenomeen, behorend tot het fundament van de Oekraïense cultuur. Daarom is hij belangrijk voor het land, zijn volk en zijn toekomst. Maar zijn werk bevat ook universele normen en waarden, en waardevolle lessen voor de mens in het algemeen.
Zijn jullie dan niet op zoek naar Nederlandse vertalers voor het werk van Shevchenko?
Welk fragment aan proza of welke poëzie zou u met ons willen delen?
Shevchenko is een fenomeen, behorend tot het fundament van de Oekraïense cultuur. Daarom is hij belangrijk voor het land, zijn volk en zijn toekomst. Maar zijn werk bevat ook universele normen en waarden, en waardevolle lessen voor de mens in het algemeen.
Zijn jullie dan niet op zoek naar Nederlandse vertalers voor het werk van Shevchenko?
Zo'n vertaling is een monumentaal, veeleisend project waarbij naast een vertaler ook redacteurs en consulenten betrokken zouden moeten worden. Allemaal gedreven mensen die hun expertise zouden moeten inzetten bij zo'n groot initiatief. Dat kunnen wij onmogelijk alleen. Met belangstelling en ondersteuning van Nederlandse organisaties die literatuur promoten, denken wij het doel - Shevchenko naar het Nederlands te vertalen - te kunnen bereiken.
Een stukje uit Kobzar. Shevchenko schreef dit gedicht in de herfst van 1849 tijdens zijn verblijf bij Fort Raim op Syr Darya rivier.
In small measure in the autumn
We bear resemblance to God’s image,
Not all of us, of course, but a few at least.
The steep ravine,
Like a swarthy naked gypsy,
Lies asleep or dead within the forest.
Along the valley and along its broad expanse
A tumbleweed from grasslands
We bear resemblance to God’s image,
Not all of us, of course, but a few at least.
The steep ravine,
Like a swarthy naked gypsy,
Lies asleep or dead within the forest.
Along the valley and along its broad expanse
A tumbleweed from grasslands
Rushes like a ruddy lamb
To drink some water in the stream.
But the stream grabbed hold of it
And took it to the mighty Dnipr’,
And the Dnipr’ took it to the sea,
Which bore the wisp
To drink some water in the stream.
But the stream grabbed hold of it
And took it to the mighty Dnipr’,
And the Dnipr’ took it to the sea,
Which bore the wisp
And cast it off in foreign lands.
And you’ll feel sorry
For the little wisp.
You’ll wander worried
Through the valley forest.
And you’ll feel sorry
For the little wisp.
You’ll wander worried
Through the valley forest.
The forest whispers, willows
In the gulley lean beside the road,
Then thoughts beset the soul
And tears roll down the cheeks.
One yearns to make confession
To relieve the heart,
One yearns… dear God!
How one yearns to live,
To live and love Your truth,
And to embrace the whole wide world!
Blessed are you, friend and brother,
If you have a home.
Blessed in that home are you
If you’ve someone to converse with.
Be that someone just a baby,
It will guess your happy thoughts…
God Himself converses through
The baby’s pristine lips.
And for you, my forlorn and
Only friend, for you
There’s lonely grief
In a distant foreign land.
Who will start to talk with you,
Who will greet or merely glance at you?..
Sprawling like a lifeless corpse around you
Is a withered desert,
Forsaken by the Lord.
— at Fort Raim, Kazakhstan.
In the gulley lean beside the road,
Then thoughts beset the soul
And tears roll down the cheeks.
One yearns to make confession
To relieve the heart,
One yearns… dear God!
How one yearns to live,
To live and love Your truth,
And to embrace the whole wide world!
Blessed are you, friend and brother,
If you have a home.
Blessed in that home are you
If you’ve someone to converse with.
Be that someone just a baby,
It will guess your happy thoughts…
God Himself converses through
The baby’s pristine lips.
And for you, my forlorn and
Only friend, for you
There’s lonely grief
In a distant foreign land.
Who will start to talk with you,
Who will greet or merely glance at you?..
Sprawling like a lifeless corpse around you
Is a withered desert,
Forsaken by the Lord.
— at Fort Raim, Kazakhstan.