Een grote boekenkast vol statige, fraai vormgegeven boeken; vrijwel iedere boekenliefhebber droomt ervan. Het is dan ook logisch dat er vaak veel tijd, aandacht en liefde wordt gestoken in de vormgeving van een boek - een aantrekkelijke kaft kan immers de doorslag geven om een boek aan te schaffen. Maar aan welke eisen moet de vormgeving van een boek eigenlijk voldoen? Een overzicht van de Nederlandse werken die momenteel in de belangstelling staan.

Over de hele wereld bestaat grote belangstelling voor het werk van Nederlandse grafici. Verschillende Nederlandse boekvormgevers worden dan ook wereldwijd geprezen. Dit blijkt onder andere uit de vele prijzen die Nederlandse ontwerpers en ontwerpbureaus jaarlijks in de wacht slepen.

Grafisch werk
De belangrijkste internationale competitie op het gebied van boekvormgeving is de verkiezing van de 'Schönste Bücher aus aller Welt', die jaarlijks plaatsvindt tijdens de boekenbeurs in Leipzig. In maart 2011 ging de belangrijkste prijs van deze verkiezing, de Gouden Letter, naar een Nederlands ontwerpbureau. Studio Joost Grootens won deze prijs voor de vormgeving van het boek Atlas of the Conflict: Israel-Palestine van Malkit Shoshan. Het boek bestaat uit kaarten, illustraties, grafieken en ander beeldmateriaal dat inzicht biedt in het conflict tussen Israël en Palestina. Wat vooral opvalt aan dit boek is dat het ondanks de vele verschillende soorten gegevens toch het gevoel van een samenhangend geheel geeft.
Het is niet vreemd dat Joost Grootens voor deze klus werd benaderd: sinds 2003 houdt Grootens zich allesbehalve onverdienstelijk bezig met het vormgeven van atlassen. Vrijwel al deze werken, die wereldwijd geroemd worden om hun perfecte mix van vorm en functie, zijn in de loop der jaren bekroond met nationale en internationale prijzen. Zo ontving Grootens voordat hij de Gouden Letter won al tweemaal de gouden medaille bij de verkiezing van de Schönste Bücher aus aller Welt, namelijk voor de Metropolitan World Atlas (2006) en voor de Vinex Atlas (2009). De werkwijze van Grootens, die architectonische vormgeving studeerde, wordt ook wel ‘grafische architectuur’ genoemd.
Joost Grootens is niet de enige ontwerper die nadrukkelijk grafische aspecten laat terugkomen in zijn werk. Een andere Nederlandse winnaar in Leipzig was Willem Populiers boek – and Willem. Documentation of a Youth. Ontwerper Robin Uleman verzorgde de vormgeving van dit boek en laat aan de hand van chronologieën, portretten, foto’s en grafieken de familiegeschiedenis van de auteur zien. Net als bij de atlassen van Grootens is ook in – and Willem uiteenlopend materiaal samengevoegd tot één geheel.

Eenvoud en vernieuwing
De Nederlandse grafici staan bekend om de manier waarop zij eenvoud met vernieuwing combineren. Dit is terug te zien in de atlassen van Grootens, waarin de stijl van de traditionele atlas wordt opgefrist door de toepassing van strak grafisch werk. Net als bij de verkiezing voor de Schönste Bücher aus aller Welt worden Nederlandse grafisch ontwerpers ook bij de European Design Awards vaak geprezen. Deze awards worden ieder jaar uitgereikt aan de beste Europese ontwerpen in een groot aantal categorieën, waaronder de categorie ‘Book cover’. Tijdens de meest recente uitreiking in 2010 was de winnaar van de zilveren medaille het werk Waar rook is, is vuur, onder redactie van Jaap Huisman en vormgegeven door het Haagse bureau Trapped in Suburbia. In eerste instantie wekt dit boek over de voormalige Caballerofabriek in Den Haag de indruk van eenvoud: een simpele licht gekleurde omslag met daarop enkel letters. Bijzonder wordt het boek pas als je er nauwkeuriger naar kijkt. De rug van het boek en de letters op de kaft blijken een strijkvlak te hebben zoals op een luciferdoosje, zodat je een lucifer kunt aansteken door deze langs het boek te strijken.

Vormgeving in fictie
Bovengenoemde boeken zijn allemaal non-fictiewerken, met name op het gebied van kunst. Maar hoe zit het met de vormgeving van romans? Een goede maatstaaf voor de trends op dit gebied is de prijs voor de mooiste boekomslag, die deel uitmaakt van de jaarlijkse verkiezing van de Best Verzorgde Boeken van Nederland. Dit jaar werd de prijs gewonnen door het boek Congo van David Van Reybrouck. De omslag is ontworpen door Studio Jan de Boer en bestaat uit een zwart-witportret van een oude Congolese man, gemaakt door fotograaf Stephan Vanfleteren, tegen een zwarte achtergrond. Het is opvallend dat juist een boek met fotocover deze verkiezing heeft gewonnen, terwijl het gros van de genomineerde boeken een grafische omslag heeft. Zo bestaat de cover van het boek Huid en haar van Arnon Grunberg uit een illustratie van een paardenhoofd met ruitjesmotief (ontwerp: Ron van Roon) en heeft Vogels met zwarte poten kun je niet vreten van A.H.J. Dautzenberg een omslag met een grafische afbeelding die je op verschillende manieren kunt interpreteren (ontwerp: Herman van Bostelen).
Als de winnaars van de afgelopen jaren naast elkaar worden gelegd, valt het op dat grafisch design overheerst bij de verkiezing. Zo won in 2010 de omslag Wat is de wat van Dave Eggers de prijs. De kaft van dit boek bestaat uit een illustratie van een voetafdruk in de vorm van het continent Afrika (ontwerp: Dog and Pony). De winnaar van het jaar 2009 was De valk van Kester Freriks (ontwerp: Anneke Germers). Deze omslag is rustig van vormgeving en kleur en toont een illustratie van een valk.

Grafisch versus foto
De keuze voor Congo wijkt niet alleen af van de voorgaande winnaars van de Mooiste Boekomslag, maar ook van alle andere hierboven genoemde prijzen op het gebied van boekvormgeving. Waar andere jury’s steeds kiezen voor strak vormgegeven grafische covers, is de mooiste boekomslag van 2011 een tamelijk klassieke foto-omslag. Wie echter regelmatig in de boekwinkel komt weet dat fotografische covers daar allesbehalve zeldzaam zijn. Grafisch werk overheerst dus bij de prijsuitreikingen voor boekvormgeving terwijl de boekwinkels een heel ander beeld laten zien. Waar komt dit verschil vandaan? Hebben lezers en jury’s verschillende ideeën over hoe een mooie omslag eruitziet? Of zien lezers misschien ook liever grafische omslagen, maar spelen uitgeverijen niet in op hun wensen? Eén ding is zeker: aan de grafische sector van Nederland zal het niet liggen. De Nederlandse grafici zijn met hun creativiteit en veelzijdigheid in staat voor ieder wat wils te creëren.