Het heeft even geduurd voordat ook Nederland in de ban raakte van Haruki Murakami. De documentaire "Dinner with Murakami", die Yan Ting Yuen over hem maakte, is voor een beginneling moeilijk te doorgronden, erkent ook de regisseur.

"Dinner with Murakami" noemde Yan Ting Yuen de film die vorig jaar door de VPRO werd uitgezonden. Een misleidende titel, want dat de schrijver niet op de uitnodiging van zijn bewonderaarster zou ingaan, stond bij voorbaat al vast.
Haruki Murakami beperkt ieder contact met de media tot een absoluut minimum sinds hij in Japan een popster-achtige status verwierf. Desondanks hield Yuen er rekening mee dat hij toch op haar uitnodiging voor een etentje zou ingaan. Uiteindelijk maakte ze een film rondom de schrijver. ‘Het was een lastige keuze: maak je een film voor een ingewijd publiek, dat de schrijver kent of beperk je je tot een introductie?
Ik heb voor de eerste optie gekozen. De film heb ik in de geest van zijn werk gemaakt, dat betekent dat hij voor een beginneling moeilijk te doorgronden is. Daarom is het erg leuk dat hij nog een keer wordt uitgezonden nu veel meer mensen hem hebben gelezen.’
Murakami is de eerste Japanse schrijver die zo’n divers en devoot lezerspubliek aan zich bindt. Ook buiten zijn vaderland heeft zijn roem ongekende proporties aangenomen. Toen hij in 2003 bij wijze van hoge uitzondering in Londen kwam signeren (strikte bepaling vooraf: één boek per persoon en geen persoonlijke opdrachten) stonden vele honderden mensen in de rij. De uit Noorwegen overgevlogen fan die het hele oeuvre van de schrijver had meegezeuld, keerde teleurgesteld huiswaarts met slechts één gesigneerd boek.

Fenomeen
Toch werd Murakami door Japanse critici aanvankelijk niet helemaal serieus genomen, vertelt Elbrich Fennema, die een aantal romans van hem uit het Japans vertaalde en nu bezig is met zijn korte verhalen: ‘In eerste instantie is hij in Japan weggezet als een soort Ronald Giphart. Typische studentenliteratuur over seks, muziek en jongeren. Daarnaast had je het bekende mechanisme: als het zo goed en breed wordt gelezen, zal het wel niet veel zijn. Dat vooroordeel heeft hem lang aangekleefd. Afgezet tegen de zogeheten pure Japanse literatuur, die fijngevoelig en gezwollen is, is dit maffe literatuur. Het is een acquired taste, die je moet leren waarderen, net zoals koffie, maar ik begrijp wel dat hij wereldwijd zo aanspreekt. Hij schrijft universele boeken. Je hoeft geen Japanner te zijn om ze te snappen.
In Japan is hij een fenomeen. Er zijn wel meer moderne Japanse schrijvers die makkelijk en in leesbare taal schrijven over dingen die jonge mensen aangaan, maar hij is echt een categorie op zich.’
Dat laatste blijkt wel uit "Dinner with Murakami". ‘Er is niemand die hem niet kent,’ merkte ook Yuen toen ze in Japan ging filmen. ‘Hij is meer dan een schrijver. Niet iedereen heeft misschien iets van hem gelezen, maar iedereen weet wie hij is.’ Voor haar film interviewde ze literatuurprofessoren, maar ook scholieren, een psychotherapeute, een passerende rugzakker en een schaapherder. Het is de vraag of een Drentse collega van laatstgenoemde desgevraagd zinnige dingen te berde zou brengen over het werk van bijvoorbeeld Arnon Grunberg. Zijn Japanners zo belezen?
‘Er wordt ontzettend veel gelezen,’ beaamt Fennema. ‘Veel Japanners zitten dagelijks urenlang in de trein van en naar hun werk. Boeken worden letterlijk in zakformaat gedrukt zodat je zelfs als je klem staat in de trein nog kunt lezen. Ze lezen natuurlijk niet allemaal literatuur, ook stripboeken, manga en kranten, maar er wordt veel gelezen. De scholen in Japan zijn in dit opzicht misschien ook ouderwetser. Er wordt eindeloos gediscussieerd over literatuur en naar een boekwinkel gaan is een uitje, net als naar de film gaan.’

Doorzettingsvermogen
De enige plek in Japan waar schapen worden gehouden, is op het eiland Hokkaido. Daar stuitte Yuen op de welbespraakte schapenboer. ‘Er komen regelmatig Murakami-fans langs die hem vragen of hij als inspiratiebron heeft gediend voor "De jacht op het verloren schaap".’ Maar het grote succes kwam pas met "Norwegian Wood" dat in Japan bijna vier miljoen keer over de toonbank ging. Schoolmeisjes lopen met hun exemplaar onder de arm alle locaties uit het boek af en de eigenaar van Murakami’s vroegere jazzclub Peter Cat krijgt dagelijks bedevaartgangers in zijn zaak. Sinds de veertienjarige Haruki in 1963 een concert van Art Blakey bijwoonde, heeft hij een grote jazzliefde ontwikkeld. In een zeldzaam interview met The Guardian vertelde hij in 2003 hoe zijn dagen er ongeveer uitzien: om vier uur opstaan. Tot negen uur schrijven. Dan een flink eind hardlopen. Daarna twee uur lang in muziekwinkels speuren naar zeldzame jazzplaten. Vervolgens zwemmen en een potje squashen. En ’s avonds, voordat hij om negen uur naar bed gaat, nog een paar uur Amerikaanse schrijvers in het Japans vertalen. Als hobby.
‘Hij leidt een heel gesloten bestaan,’ zegt ook Fennema, ‘hij schrijft boeken en dat is zijn bijdrage aan de wereld. Het is een aan schrijven gewijd leven.’ Het doorzettingsvermogen van uitgeverij Atlas werd na negen vertalingen eindelijk beloond met een groot lezerspubliek.
Rianne Blaakmeer: ‘We geven Murakami al tien jaar uit, maar pas sinds een jaar is hij echt een hype geworden. Dat kwam door een combinatie van factoren. Naar aanleiding van de documentaire zat Tim Krabbé, die een groot fan is, bij De wereld draait door. Zijn enthousiasme heeft heel erg geholpen. Ook het feit dat Selexyz "Norwegian Wood" tot Boek van het jaar 2007 koos hielp mee. Michiel Huisman koos voor de zomerleesactie van het cpnb "Kafka op het strand" uit. Die affiches hingen overal. En Georgina Verbaan vertelde bij Paul de Leeuw hoe geweldig ze Murakami vindt. Ze haalden toen nog haar stukgelezen pocket van Kafka op het strand uit de kleedkamer. Dat, in combinatie met de film van Yan Ting, heeft ervoor gezorgd dat hij nu heel goed verkocht wordt.’

Spaghetti
In juni verschijnen vertalingen van "Ten zuiden van de grens" (1992) en "Dans, dans, dans "(1988), waarvoor de titel werd ontleend aan het bekende nummer van de Steve Miller Band. Muziek speelt een belangrijke rol in Murakami’s werk, evenals eten. Yuen stelt de mensen in haar documentaire telkens de vraag wat ze Murakami zouden voorzetten als ze voor hem zouden mogen koken. Want in zijn boeken wordt beslist niet altijd Japans gegeten. Dat is hem volgens Fennema door critici ook herhaaldelijk verweten. ‘Een onzinnig verwijt natuurlijk, want waarom zou je je als criticus bemoeien met wat de romanfiguur eet. Maar hij zou een overwesters beeld schetsen van Japan, omdat er in zijn boeken zoveel spaghetti wordt gegeten. Eigenlijk zet hij een misverstand recht, want het is onzin dat Japanners alleen sushi en tempura zouden eten. Ze zijn dol op spaghetti en cornflakes en croissantjes en bier.’
Yuen werd naarmate de draaitijd in Japan verstreek steeds nerveuzer: ‘Het etentje waarvoor ik hem had uitgenodigd, was gepland op de laatste draaidag. Maar ik had zoveel gefilmd dat ik inmiddels een verhaal had waarin hij eigenlijk niet meer paste. Het zou heel wat improvisatievermogen hebben gevergd om hem erin te krijgen. Het allermooiste was misschien geweest als hij alleen aan het eind heel even in beeld was gekomen, als een soort cameo.’