Turken aller landen

Hugh Pope ziet er met zijn beschaafde, jongensachtige voorkomen niet uit als een typische avonturier. Maar schijn bedriegt. Pope, in 1959 in Zuid-Afrika geboren als achterkleinzoon van een Amsterdamse aardappelhandelaar en tegenwoordig Turkijecorrespondent van de Amerikaanse krant The Wall Street Journal, bezocht de afgelopen vijftien jaar zo’n beetje alle Turkse volkeren en gemeenschappen ter wereld. Tweeëntwintig landen deed hij aan, waaronder de voormalige Sovjet-republieken Azerbeidjan, Kazachstan, Oezbekistan en Turkmenistan, delen van China, Nederland, Duitsland en de Verenigde Staten. Popes speurtocht mondde uit in het onlangs vertaalde Zonen van de veroveraars, waarin hij een poging doet om een stukje van de ‘Turkse identiteit’ bloot te leggen.
Als die al bestaat, want Pope, op bezoek in Amsterdam, is zelf de eerste om toe te geven dat de verschillen onder de 140 miljoen Turkssprekenden ter wereld vele malen groter zijn dan de overeenkomsten. Niet voor niets herschreef hij zijn boek vijf maal (en versleet hij tijdens dat proces drie uitgevers) voor hij tevreden was over zijn betoog. Wie de vuistdikke pil leest, begrijpt wel iets van de immense taak waarvoor de auteur zich gesteld zag. Want als er iets blijkt uit zijn mix van reportages en geschiedschrijving, is het wel dat vrijwel niets in de Turkse wereld eenduidig is. ‘Bijna alles heeft twee gezichten in ons land,’ zegt iemand in het boek, en wijst als bewijs op het feit dat Turkije zowel de grootste en modernste busstations ter wereld heeft, als een enorm verkeersprobleem. Pope zelf schudt moeiteloos een serie andere voorbeelden uit zijn mouw: ‘Is Turkije de zich snel ontwikkelende natie waar de helft van alle Europese televisie-toestellen wordt geproduceerd, of een achtergebleven landbouwgebied? Een trouwe Navobondgenoot, of een anti-Amerikaans bolwerk? Wie is typisch: de snel verwesterende jongeren in Istanbul, of de dorpssmid die ik sprak die denkt dat westerlingen geen ziel hebben omdat ze bezeten zijn door een boze djinn?’

Oejgoeren
Je kunt dan ook niet zeggen dat het land zich in één richting beweegt, zegt Pope. ‘Het beweegt zich in al die richtingen tegelijk.’
Onder de ‘Turken’ buiten Turkije zijn de verschillen zo mogelijk nog groter. Toen Pope begin jaren negentig als een van de eersten de Turkse volkeren in de voormalige Sovjetrepublieken in Centraal-Azië bezocht, was van een Turks bewustzijn nog nauwelijks sprake. Na zeventig jaar Russische overheersing had men wel andere dingen aan het hoofd (zoals geld verdienen). Maar in de Chinese provincie Xinjiang, waar een Turkse minderheid woont, lag dat heel anders. De vaak nog middeleeuwse denkbeelden van deze Oejgoeren staan op hun beurt in schril contrast met die van de snel verwesterende Turkse migranten in Nederland, Duitsland en de Verenigde Staten.
Toch ontwaart Pope ook overeenkomsten. Zo is de Turk, waar ter wereld die zich ook bevindt, volgens hem nieuwsgierig, ondernemend, en bereid tot het nemen van risico’s. Mede op grond van die karaktereigenschappen verwacht Pope dat de Turken, na twee eeuwen waarin ze een ondergeschikte rol speelden, weldra opnieuw een economische macht van betekenis zullen worden. ‘De Turken zijn dol op handeldrijven. Dat weet iedereen die wel eens een tapijt heeft proberen te kopen op de bazaar in Istanbul. Zo’n handelaar glimlacht naar je, en dat meent hij ook echt, maar tegelijk wil hij alles wat je hebt. Ik heb wel eens gedacht: zal ik je gewoon mijn portemonnee geven? Haha.’

Atatürk
Tekenen van deze economische heropleving zie je volgens Pope nu al overal in Turkije. ‘Met name de laatste vijftien jaar is er, mede door de zachte druk van Europa, heel veel veranderd. Veel meer dan mensen zich hier in het Westen realiseren. Turkse bedrijven hebben het Duitse concern Gründig overgenomen; alle grote westerse banken zitten in Turkije; zelfs yoghurt, het Turkse product bij uitstek, is tegenwoordig van Danone.’
Op andere terreinen gaan de onwikkelingen niet zo snel, erkent Pope. Corruptie, machtsmisbruik en geweld tegen vrouwen en minderheden zijn in Turkije nog altijd de normaalste zaak van de wereld. Maar ook hier kan Europa een belangrijke rol spelen, denkt hij. ‘Ik geloof niet in het idee van de clash of civilizations, of in de opmerking van de Duitse ex-kanselier Helmut Schmidt, die heeft gezegd dat de Verlichting Turkije niet heeft bereikt en ook nooit zal bereiken. Ga maar eens na wat Atatürk in 1923 allemaal heeft veranderd. Alles wat Turkije een islamitische staat maakte, heeft hij afgeschaft. De islamitische wetgeving; het Arabische alfabet... Hij was voor vrouwenemancipatie en moedigde hen aan hun hoofddoek af te doen. Ook hij realiseerde zich dus terdege dat de islamitische cultuur de ontwikkeling van Turkije tegenhield, en daar heeft hij wat aan gedaan. Dat noem ik ook verlichting. Het is misschien niet te vergelijken met ons Lutherse model, maar je moet ergens beginnen. In Turkije is het begonnen aan de top.’

Televisie
Eer dit soort ideeën vervolgens ook gemeengoed worden, ben je generaties verder, meent Pope. ‘Kijk maar naar hoe langzaam het is gegaan met de verkiezingen. De eerste dertig jaar na de oprichting van de Republiek is Turkije een eenpartijstaat geweest. Daarna zijn ze steeds een stukje opgeschoven in de richting van een echte democratie. Waarschijnlijk hebben we pas in 2002 de eerste volledig vrije verkiezingen gezien. Voor een goed functionerende democratie heb je ook een middenklasse nodig, en die is nu pas heel langzaam aan het onstaan temidden van de armoede. Net als diversiteit van opinie. Het onderwijssysteem in Turkije is antiek en brengt niet het soort debat voort dat wij gewend zijn. Maar dankzij de televisie verandert er veel. Turkse vrienden van me die aan de universiteit lesgeven zeggen dat de nieuwste generatie studenten totaal verschilt van de voorgaande. Zij denken dat dat komt omdat deze jongeren op televisie mensen hebben zien discussiëren. In de jaren zeventig vermoordde je elkaar nog in Turkije als je een andere mening had; in de jaren tachtig stopte je gewoon met praten. Televisie heeft mensen laten zien dat je ook kunt accepteren dat iemand een andere mening heeft.’
Voor het welslagen van het Turkse experiment is het van levensbelang dat Europa de Turken niet afstoot, meent Pope. ‘Het wantrouwen tegenover Europa is groot. Als er nu een breuk komt, zul je de reactie krijgen: zie je wel, ze accepteren ons niet. Maar als het Turkije wél lukt een succesvolle relatie met Europa op te bouwen, kunnen ze een voorbeeld worden voor de Arabische wereld, die de ontwikkelingen in het land op de voet volgt.’ Over de Arabische wereld gaat ook Popes volgende boek.