Schrijvers van het jaar nul

'Het was vlak na de oorlog zo ongelooflijk zwaar om zelfs maar een half kantje proza te schrijven,' verzuchtte de Duitse schrijver Heinrich Böll meer dan eens wanneer hij terugblikte op het Duitsland van vlak na de Tweede Wereldoorlog. Alle steden waren verwoest, miljoenen mensen gedood en nog meer op de vlucht. De overlevenden verkeerden in shock. De stemming was er een van ontgoocheling, schaamte en woede. Veeleer dan de materiële omstandigheden die het schrijven zeker bemoeilijkten waren het de psychische druk en de morele last die de schrijvers verlamden. Wie durfde na twaalf jaar schuld en ellende de pen weer op te pakken, het potlood te slijpen? Wie durfde te beginnen en waarover? 'Het oorlogsverleden' bleek 'een gapende afgrond zonder enig aanknopingspunt.'
Duitsland was moreel failliet. Het was tijdens deze Stunde Null-ervaring dat een groep schrijvers die, geconfronteerd met de puinhopen, hoopte op een Neuanfang als 'eine Ankunft zu neuen Ufern'. Het waren vooral jonge schrijvers die de ondergang van de nazi's als het startschot zagen de samenleving van hun ouders grondig te zuiveren van het fascisme en de uitwassen van het burgerlijk kapitalisme. Maar de Amerikanen zaten vanwege de snel bekoeld geraakte relaties met de Sovjet-Unie niet te wachten op door Duitsers geleverde maatschappijkritiek. Toen het met de Duitse heropvoeding belaste Amerikaanse Information Control Devision (icd) in 1947 het toonaangevende links-literaire tijdschrift Der Ruf verbood, protesteerde de schrijver Hans Werner Richter met
de oprichting van Gruppe 47. Veel andere auteurs die net als Richter genoeg hadden van de Amerikaanse censuur en literatuurpolitiek sloten zich bij hem aan. Het was de geboorte van de zogenaamde kaalslagliteratuur, de Trümmerliteratur, ofwel de literatuur van tussen de ruïnes. De oude literaire vormen waren niet in staat gebleken de wereld voor onheil te behoeden. De oude manier van schrijven was voorbij. De literatuur moest worden omgegooid.
Het was het uur nul: de literatuur diende vanuit het niets opnieuw te beginnen. Twee van de bekendste 47-leden waren de Nobelprijs voor de Literatuurwinnaars Heinrich Böll en Günther Grass. Terwijl, zoals bekend, Böll voor de Wehrmacht vocht, gaf 'het Geweten van Duitsland', Günther Grass vorig jaar pas toe dat hij tijdens de Tweede Wereldoorlog vrijwillig bij de nazi-elitetroepen van de SS had gediend. Grass, de 'Praeceptor Germaniae', de 'leraar van Duitsland' liep steeds voorop in de discussies over schuld en ontkenning en nam iedereen en alles hierover genadeloos de maat, maar verzweeg zelf - uit schaamte - meer dan een halve eeuw lang zij eigen aandeel.
Gruppe 47 was in 1967 eigenlijk al ter ziele, maar werd tien jaar later pas opgegeven. Het zdf gaat na wat er is overgebleven van de groep en welke rol de leden van destijds tegenwoordig nog spelen in de Duitse politiek en maatschappij.