Nog niet zo lang geleden,' zegt William Boyd (1953), 'werd er een Britse spion ontmaskerd, die was geïnfiltreerd bij de ira. Die man ging in een afgelegen cottage op het platteland wonen, en hoewel de leiders van de ira en Sinn Fein bezwoeren dat ze hem niets zouden doen, kun je je wel voorstellen hoe dat geweest moet zijn. Elke keer als hij een onbekende auto hoorde aankomen of iemand zag die hij niet kende, zal hij gedacht hebben: 'Daar zijn ze! Ze komen me halen!' De afl oop van de geschiedenis, die de schrijver trouwens pas las toen zijn roman al voltooid was, is te prozaïsch en voorspelbaar om er in fictie ook maar íets mee aan te kunnen vangen: na drie maanden drongen gemaskerde mannen het huis van de spion binnen en schoten hem dood.
Maar de angst en paranoia van het slachtoffer zijn wel drijvende krachten achter Boyds razend spannende negende roman 'Rusteloos' (Mouria). Het verhaal van Ruth Gilmartin, die zich, als alleenstaande moeder in het Oxford van 1976 steeds meer zorgen maakt om haar bejaarde moeder Sally, die sinds kort beweert dat iemand haar wil vermoorden. Dementie, vreest ze. Tot haar moeder haar een manuscript in handen drukt met een verbijsterende onthulling: Sally heet eigenlijk Eva Delectorskaya, een Russische immigrante die in de Tweede Wereldoorlog in dienst was van de Britse geheime dienst. Ze heeft zich dertig jaar lang verborgen kunnen houden. Haalt haar verleden haar nu in?
Hoe is het, als alles wat je over je moeder dacht te weten een dekmantel blijkt, verzinsels? Als je ontdekt dat ze een spion is? Ziehier het uitgangspunt van William Boyds roman 'Rusteloos'.
Identiteit
De psychologie van de spion interesseerde Boyd, die in zijn elegante kostuum trouwens wel iets James-Bondachtigs uitstraalt, al langer. 'Welke eigenschappen heb je nodig om er eentje te worden? En wat voor effect heeft het op je leven? Op een dag vroeg ik me af: wat zou er gebeuren als je ontdekte dat je váder een spion was? Dat alles wat je over hem dacht te weten niet klopte. Een dekmantel was, een verzinsel. Of nog beter: als een dochter dat over haar moeder ontdekte. Ik heb vaak vanuit het perspectief van een vrouw geschreven. 'I'm quite happy to change sex for the duration of a novel.' En daar komt bij dat de spionagewereld in films en boeken altijd een typische mannenwereld is. Als je als serieuze romanschrijver zo'n genre betreedt, wil je er toch iets anders mee doen. Bovendien was het een prachtige gelegenheid om nogmaals te schrijven over identiteit, een thema waar ik al een roman of drie mee bezig ben en dat me blijft fascineren.' Genoeg aanknopingspunten dus. Maar de plot van Rusteloos kreeg pas écht vleugels, toen hij tijdens de research voor een tussendoor geschreven film over de relatie tussen Roosevelt en Churchill tijdens de Tweede Wereldoorlog min of meer bij toeval een ontdekking deed: 'Ik kwam er achter dat de Britse geheime dienst in 1941 een enorme operatie in Amerika had opgezet, waarin ze de media infiltreerde om pro-Britse en anti-Duitse verhalen in de kranten te krijgen, en de Amerikanen op die manier te betrekken in de oorlog. Honderden agenten zaten op drie verdiepingen van Rockefeller Center, middenin New York!
Het stond allemaal gedetailleerd beschreven in een geheime, officieuze geschiedenis van de zogenaamde British Security Coordination (bsc). 'Van dat rapport bestonden oorspronkelijk maar twaalf exemplaren, maar tien jaar geleden dook er eentje op, en werd het als boek gepubliceerd. Vreemd genoeg verdween het vrijwel direct weer geruisloos uit het zicht. Ik heb er één groot stuk over gelezen in de Washington Post en een paar wetenschappelijke artikelen. Verder helemaal niets. Als je op zo'n opwindend, maagdelijk terrein stuit, denk je als schrijver: Bingo! En omdat het grote publiek de historische feiten niet kent, is het net alsof ik het nog allemaal verzonnen heb ook!
Waarom de episode, die hij de moeder in 'Rusteloos' van binnenuit laat beschrijven, zo lang verzwegen werd? Het zal met gêne te maken hebben, denkt Boyd. En misschien ook wel met het in stand willen houden van de historische mythe van de 'speciale band' tussen Engeland en de vs: 'Nadat Roosevelt in 1945 overleed, heeft Churchill het verhaal van hun verstandhouding veel mooier gemaakt dan-ie was. We willen nog wel eens vergeten dat tachtig procent van de Amerikanen eigenlijk helemaal niets met de oorlog te maken wilde hebben. Er heerste een enorm isolationisme en zelfs anglofobie.
Zelfs na het bombardement op Pearl Harbor verklaarde de VS in eerste instantie alléén de oorlog aan Japan. Pas toen Hitler in zijn krankzinnigheid eenzijdig de oorlog aan Amerika verklaarde, kwamen de troepen in Europa terecht.
Het is niet voor niets dat Churchill niet naar de begrafenis van Roosevelt kwam, denkt de schrijver. 'Hij was op weg naar het vliegveld toen hij zijn auto liet omkeren. Waarom? Geen historicus heeft het uitgezocht, maar volgens mij had hij het gevoel dat Roosevelt hem vernederd had. Die hele "broederschap" tussen de landen is een verzinsel achteraf, waar alle Britse premiers nadien met open ogen zijn ingetrapt. En Tony Blair nog wel het meest.'
Over die hedendaagse invalshoek komen we later nog te spreken. Eerst even terug naar 1976. Want terwijl dochter Ruth met stijgende verbazing het verhaal van haar moeder leest - waar ook nog een duistere romance, wilde avonturen in Mexico en dubbelspionage bij komen kijken -, denkt ze ondertussen zelf twee terroristen van de Baader-Meinhof groep in huis te hebben. Twee schimmige, Duitse kennissen van haar revolutionair aangelegde ex-man, dat kán niet kloppen. Boyd lacht. 'Het is een idioot waandenkbeeld natuurlijk, maar ik wilde ermee laten zien hoe ze geïnfecteerd raakt door de paranoia van haar moeder. Dat krijg je als je gaat denken als een spion, als je mensen niet meer vertrouwt: dan is álles mogelijk.' 'Sterker, we weten van Eva ook niet zeker of ze echt in gevaar is of alleen maar dénkt dat ze gevolgd wordt. Ze heeft dertig jaar ondergedoken gezeten. Zich steeds als iemand anders moeten voordoen, terwijl ze wist dat er altijd een soort moordzuchtig roofdier op de loer lag. Misschien is ze wel gewoon onder die druk bezweken.
Kippengaas
Wat die angst van Ruth ook aantoont, is dat Europa al heel lang met terrorisme leeft. Dat is niet begonnen met "9/11" zoals mensen nu wel eens lijken te denken. In 1976 had je de ira, aanslagen in Italië, Baader-Meinhof. Het was een onderdeel van je dagelijks leven. In Londen zat er kippengaas voor de ramen van restaurants, omdat er regelmatig bomaanslagen werden gepleegd. Ik wilde die periode tot leven wekken en de parallellen laten zien. Tussen de jaren veertig en nu.' En, merkte hij toen hij onlangs een promotietournee deed in Amerika, er zijn zelfs parallellen waar hij zelf nooit aan had gedacht. 'In elke stad waar ik kwam, van Boston tot Miami, stelde men altijd dezelfde eerste vraag: had u de oorlog in Irak in uw achterhoofd tijdens het schrijven. Het hele idee van de pers die gemanipuleerd wordt heeft daar een enorm sterke resonantie in het heden. Terwijl in Engeland níemand dat verband legt.' 'Misschien,' zegt hij, 'komt dat wel omdat de Britten sowieso cynisch zijn over hoe waarheidsgetrouw de media zijn. In dat rapport over de bsc waar ik het in het begin over had zegt een van de ondervraagde agenten: die Amerikanen zijn, ondanks al hunmmacht en rijkdom, een onzeker en goedgelovig volkje, en daar kunnen wij misbruik van maken. Een heel irritante, arrogante opmerking natuurlijk, maar misschien zit er wel wat in. Mensen kunnen daar nu nog steeds tegen je zeggen: ik heb het in The New York Times gelezen. En dús is het in hun ogen waar. Extraordinary.'