‘We krijgen als maatschappij de technologie die we verdienen’

Volgens snobs is ie, zeker sinds de introductie van de iPhone, zóóo 2006, maar dat zal de meer dan 100 miljoen gebruikers een worst wezen. De iPod, de draagbare muziekspeler van Apple, wordt over de hele wereld aanbeden. Waarom het apparaatje zoveel populairder is dan de concurrentie, daarover kun je een aardige boom opzetten. Het gaat immers niet alleen om z'n aantrekkelijke smoeltje, indrukwekkende geheugen of alom geprezen gebruiksvriendelijkheid. Minstens zo belangrijk lijkt het ijzersterke imago van Apple's paradepaardje. Want wie had kunnen denken dat twee witte oordopjes nog eens genoeg zouden zijn om klasse en urban cool uit te stralen?
Zeker is in elk geval dat de iPod de manier waarop we naar muziek luisteren ingrijpend heeft veranderd. Je mag dus met recht spreken van een cultureel icoon, zoals Discovery Channel doet ter aankondiging van een iPod-documentaire die het woensdag uitzendt.
Een van de eersten die de kwalificatie 'cultureel icoon' gebruikte is de Engelse hoogleraar Michael Bull, die de iPod ook al eens 'de Citroën DS van deze tijd' noemde.
Midden jaren negentig schreef hij een boek over Walkmangebruikers: Sounding out the City. We spreken Michael Bull telefonisch over zijn nieuwe boek, dat dit najaar uitkomt en over de iPod gaat: Sound Moves, iPod Culture and Urban Experience. Daarvoor legde hij duizend gebruikers de vraag voor: 'Wat betekent uw iPod voor u?'

Meneer Bull, waarom zijn mensen zo verslingerd aan de iPod?
'Goh, daar kan ik heel veel verschillende antwoorden op geven. Maar een van de interessantste redenen die de respondenten opgaven was dat het apparaatje ze een gevoel van controle geeft. In een wereld waarin ze een heleboel wordt opgedrongen en van alles van ze wordt verwacht, kunnen ze nu eens zelf bepalen wat er gebeurt. Mensen gebruiken hun iPod bijvoorbeeld voor mood management. Ze roepen een bepaalde stemming op met behulp van muziek. Met een Walkman kon dat natuurlijk ook al, maar dankzij de enorme opslagcapaciteit van de iPod kun je de gewenste sfeer veel preciezer micromanagen. Ook de omgeving waarin je je bevindt kun je controleren door er je eigen soundtrack onder te zetten. En ten derde geeft de iPod, of welke andere muziekspeler dan ook, je controle over de omgang met anderen. Door je oordopjes in te doen geef je mensen het signaal: ik wil geen contact. Bijkomend voordeel is dat je zo rustig naar anderen kunt kijken, zonder dat je het risico loopt dat ze je aanspreken. Nonreciprocal looking noem ik dat.'

Waar luisterden de geïnterviewden zoal naar?
'O, naar van alles. Voornamelijk naar hun eigen muziekcollectie natuurlijk. Maar vooral in Engeland en de Verenigde Staten wordt ook veel gedownload. Muziekprogramma's, komedies, nieuws. Hardcore gebruikers stellen 's avonds hele playlists samen voor de volgende dag. Het past allemaal in een trend die je ook elders ziet: die van de steeds verdere individualisering van de mediaconsumptie. We kijken en luisteren waar en wanneer we dat willen.'

Is de iPod een typisch stads fenomeen?
'Ik ben van mening dat alles stedelijk is tegenwoordig. Wie een televisie en een telefoonaansluiting heeft, maakt gebruik van de stedelijke infrastructuur. Maar als je het wat traditioneler definieert klopt het ja. Uit onderzoek blijkt dat het aantal iPod-gebruikers toeneemt naarmate je dichter bij een stadscentrum komt. Vooral in treinen, bussen en metro's worden ze veel gebruikt. Dat is ook niet zo vreemd, want op en neer pendelen naar je werk is vreselijk. Niemand houdt ervan om in een kleine ruimte te worden gepropt met een heleboel vreemden. Waarom zou je dan niet naar een opera of een podcast gaan luisteren, of een taal gaan leren? Mensen proberen hun tijd gewoon zo aangenaam mogelijk door te komen, en velen gaan daardoor zelfs genieten van hun dagelijkse trein- of busreis. Ik heb gebruikers gesproken die het heerlijk vonden om elke dag op hetzelfde stuk traject naar dezelfde muziek luisteren. Veel respondenten gaven ook aan dat ze hun iPod zo lang mogelijk op houden om het begin van hun werkdag uit te stellen. Pas op het moment dat ze hun kantoor binnenlopen zetten ze hem af. Enkelen hielden hem zelfs tijdens hun werk op.'

Dat lijkt me niet zo gezellig voor de collega's.
'Nee, de publieke ruimte gaat er inderdaad niet op vooruit. Iedereen trekt zich terug in zijn eigen leefwereld, en dat betekent in onze multiculturele samenlevingen vaak ook een eigen culturele wereld. Vooral jongere gebruikers lijken zich steeds minder bewust te worden van hun omgeving.'

Wat vindt u daarvan?
'Volgens critici maken apparaten als de iPod en de mobiele telefoon mensen asociaal. Ik denk niet dat je dat zo kunt stellen. We krijgen als maatschappij de technologie die we verdienen. Apparaten als de iPod zijn niet verantwoordelijk voor de teloorgang van de publieke ruimte, ze zijn juist een reactie op de manier waarop die publieke ruimte is ingericht. Een deel van het succes van de iPod komt voort uit het feit dat miljoenen van ons moeten forenzen omdat er geen betaalbare woningen zijn in de stadscentra. En dat we daardoor gestresst en neurotisch worden. Ik vind dat we onder die gegeven omstandigheden beter af zijn mét dan zonder iPods. Degenen die roepen dat mensen geen iPod meer zouden mogen dragen, zouden dus beter kritiek kunnen uiten op de manier waarop onze steden zijn ontworpen. Ik denk overigens wel dat apparaten als de iPod ontwikkelingen waarop ze een reactie zijn, kunnen versterken. Dat is een bekend patroon. Hoe kouder onze stedelijke omgeving wordt, hoe meer we een beroep doen op technologie, die op haar beurt de omgeving weer kouder maakt, enzovoort.'

Nu klink u toch een beetje negatief.
'Ja, maar dat moet je dan wel wel weer afzetten tegen het feit dat mensen echt enorm veel plezier beleven aan hun iPod. Het apparaat scoort een verbazingwekkend hoog tevredenheidscijfer, zowel vanwege zijn uiterlijk als om wat ie allemaal kan. Je ziet ook dat mensen die er eentje aanschaffen veel meer naar muziek gaan luisteren. Gemiddeld verdubbelt hun muziekconsumptie. Veel gebruikers, vooral dertigers, herontdekken
hun eigen muziekcollectie, en hun smaak wordt veel eclectischer. Allemaal positieve ontwikkelingen.'

Wat is de moraal van dit verhaal?
'Ik denk dat je de conclusie kunt trekken dat wat ons individueel het meest gelukkig maakt, niet noodzakelijkerwijs ook het beste is voor de samenleving. Maar dat wisten de oude Grieken al.'