In 1945 publiceerde het Britse tijdschrift Polemic George Orwells ‘Notes on Nationalism’, zijn befaamde essay over de hardnekkige menselijke neiging om de wereld om je heen slechts te bezien in het licht van je eigen verblindende overtuigingen. In het zojuist verschenen Over nationalisme (Prometheus) bekrachtigt Bas Heijne in zijn inleidende essay Orwells oproep op om ons eigen denken kritisch onder de loep te nemen.
Heijnes aansporing is op z’n zachtst gezegd geen overbodige luxe in het huidige post-truth-tijdperk waarin feiten en gezond verstand het algauw afleggen tegen wat Heijne treffend ‘een behoefte aan emotionele zelfbevestiging’ noemt. ‘De 20ste eeuw was de eeuw van Orwell, de 21ste is dat net zo goed,’ schrijft hij in de openingsalinea. Orwell is ‘terug van nooit weggeweest’. Na de inval van Rusland in Oekraïne in februari 2022 beklom 1984, Orwells dystopische roman over totalitarisme en onderdrukking, opnieuw rap de Russische bestsellerlijsten.
In zijn essay laat Heijne een lucide licht schijnen op wie Orwell was, hoe ‘Notes on Nationalism’ ontstond en vooral waarom deze tekst nog altijd relevant is. ‘Een van Orwells belangrijkste thema’s is hoe ideologie mensen volledig kan losweken van de realiteit,’ schrijft Heijne. ‘Het valse beeld van de werkelijkheid wordt dan tot de werkelijkheid zélf.’
Orwell begint zijn essay met de kanttekening dat hij het woord ‘nationalisme’ gebruikt bij gebrek aan beter. Hij ageert tegen de gewoonte van mensen om zich dusdanig met een natie of groep te identificeren, dat alles is geoorloofd om haar belangen te behartigen. ‘Nationalisme is machtshonger gematigd door zelfbedrog,’ betoogt hij. ‘Iedere nationalist is in staat tot de meest flagrante onoprechtheid, maar hij is er ook – omdat hij zich ervan bewust is dat hij iets dient wat groter is dan hijzelf – absoluut zeker van dat hij het bij het rechte eind heeft.’
De remedie? Toegewijde zelfkritiek, die bestaat uit meer dan je bewust zijn van je eigen en andermans vooroordelen. ‘Gevoelens van haat, superioriteit en miskenning verdwijnen niet wanneer je ze alleen benoemt,’ vat Heijne de kern van Orwells boodschap samen. ‘Maar,’ zegt Orwell, ‘je kunt tenminste erkennen dat je ze hebt en voorkomen dat ze je denkvermogen verpesten.’
Vannacht is Heijne te gast bij Nooit meer slapen, waar behalve Orwell vermoedelijk ook een binnenlandse literaire grootheid de revue zal passeren: Louis Couperus. Vanwege diens 100ste sterfdag gaf uitgeverij HetMoet dit jaar zijn derde roman, Extaze opnieuw uit. Heijne, behalve Orwellliefhebber ook Couperuskenner, schreef het voorwoord.